U - Home | Impariamo il Ventimigliese

Transcript

U - Home | Impariamo il Ventimigliese
Enrico Malan
I mestei, U corpu, Zöghi e zügheti
U tempu, I nümeri, E foure
Passa u tempu, scangia a vita,
scangia e gente int’a çità,
ma pe’ strade, int’e biteghe
e int’e ciasse d’i paisi
senté ancù u nostru parlà...
(da I Nenari di Renzo Villa)
1
2
U nostru parlà
Gh’éira ina vota Ventemiglia
Sci, gh’éira ina vota ina Ventemiglia ciü pulita e tegnüa ciü in
urdine d’u giurnu d’ancöi, duve tüti i se cunusceva e i se capiva;
tantu ciü tranchila e tantu menu burdelusa: fina che d’â Marina
San Giüsepe se purréva sente a campana d’â geixéta de San Rocu
a Valecrösa.
Nostra Mairegrande Manin, a ne cuntava che sciurtendu d’in ca’,
se purréva fina lascià a porta sénsa sérrara cun a ciave, e se
purréva caminà cun i péi nüi p’ê strade!
L’on faitu mì inscì, pe’ pareglie estae de fira!
A l’éira a Ventemiglia du Scögliu, d’u Cavu, d’â passérela de
fèrru, d’u Cinema Inteméliu e d’u Puliteama Suciale.
Gh’éira inscì Rissu u laità, che â matina bunura, u purtava u
laite ca’ pe’ ca’, cun in carru tirau da in cavalu russu, e chelu
prefümu de laite, me pa’ ancù de anasàru!
Gh’éira ina vota...
3
4
Prefaçiùn
“Açidente, e avura duv’i metu sti francubuli ?”
Mungugnavu perché, metendu a postu inte de càntere, àva atrövau dui
cögliùi cin de buli pe’ a posta. Se tratava de cheli ch’i l’éira avançai dae
tante scaràe aduverae pe’ mete inseme e cöglite insce pareglie mene de
tematiche.
A mì u francubulu u m’apiàixe. Sun in “filatelista” cunvintu e agràu. L’é
staitu pe’ in fögliu d’album de me’ paire, tirau föra dae macerie d’a nostra
ca’ â Marina San Giüsepe, e vendüu a in culeçiunista de Ventemiglia
Auta pe’ 50.000 lire, se sun arresciu a andà a Ruma, pe’ parteçipà e
gagnà u cuncursu da cundütù inte Ferruvie, candu l’eira l’anu 1952.
M’apiàixe aiscì u nustru parlà, e pe’ cantu m’é pöscibile, çercu de
cunservane a cunuscensa.
Dunca, pe’ vegnì a camin d’a dumanda d’u mei mungugnu,
l’acubiamentu d’u francubulu cu’u nostru parlà u m’é aparesciüu a cosa
ciü natürale.
Me sun faitu agiütà dau libru “Imparamu u ventemigliusu”, de Emiliu
Azaretti e Rensu Villa, püblicau d’â Cumpagnia d’i Ventemigliusi intu
1979. Stu lì u m’à furniu i tésti pe’ i capituli d’u mei album, duve mì gh’òn
azuntàu i francubuli au postu d’ê fegüre.
Duve me n’amancava giüstu caicün, aspeitandu d’atrüvàru int’in futüru,
au sou postu gh’òn messu d’ê fegüre descarregae da Internet.
Sun arrescìu cuscì a cumpune ina "culeçiun tematica", ascaixi cume
chele ch’i m’àn daitu tante sudisfaçiun e tanti premi, caiche anu fa’. Sta
chi a nu’ purrerà mai esse presentà a in cuncursu filatelicu, ma de
següru a l’à creau in modu diversu de ilüstrà u nostru parlà.
Mì me sun divertiu, òn faitu divertì Luigin Maccario, ch’u m’à vusciüu dà
caiche cunsegliu edituriale, e intantu d’i francubuli ch’i sereva arrestai
serrai int’ina caceta, i l’àn atrüvau modu de mustrasse.
Enricu Malan
5
6
U nostru parlà
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Gh’éira ina vota Ventemiglia...
Presentaçiùn
I mestei
U corpu (A testa - mae e brassi – schina e péitu – pansa,
gambe e pei – muvimenti e pusiçiun)
Zöghi e zügheti
L’anu ê stagiùn
E stagiùn e i mesi
U giurnu, ure e menüti
I nümeri
E bestie int’e foure
Glossario
7
8
Enrico Malan
I mestei
9
10
I mestei
böi e arau
pescavui e ré
Ina vota i omi pe’ u ciü i lavurava a terra o i l’andava a pescà
tesce - vendegnà - cöglie a man e aurive - desgranà u granùn
De done ch’i l’avesse in mesté ghe n’éira poche e pe’ u ciü i travagliava in cà
o i l’agiütava u mariu.
A lala Mudé e a lala Bianchin, candu i l'andava a cöglie e aurive in San Giacumu, i
se ingiarmava cu’u berculùn, ch'u l'eira in scaussà cun ina grande staca insci'u
davanti, pe' metighe e aurive cöglie.
11
Gh’éira iscì tanti autri mestei, che in parte i ghe sun ancura:
U mesté ciü antigu d’u mundu...
u müravù (massacan) ch’u fa e cae
(müravù - cassöra - maui)
u marmurin e u picaprie i travaglia u màrmaru ê prie
(màrmaru - martelu - scaupelu)
12
u bancarà u travaglia u legnu
(bancarà - scciünetu - bufa - serrìglia)
girusie serrae cu’i spurteleti averti
armariu e cüna
carega e léitu
13
furnaira
panaté
furnà
u panaté e u furnà i fan u pan e i u cöixe
michete, pan de Pigna, firui e canestrelu
u pastissé u fa i duçi
u vedrà
u mete i vedri
l’invernixavù
u vernixa
u ligavù
u liga e u cröve i libri
14
maixelà
u maixelà u l’amassa e bestie
e u vende a carne, e custelete, a sausissa e i beroudi
l’afaitavù u l’afaita e pele
u peleté u cüxe e pelisse
15
u spessià e a spessiaira i l’apruntava e meixine
(trei amurui, in’àmura, dui murtài)
meigu ch’u vixita in garçun, infermeira e scerenga pe’ fa e puntüre
16
u meigu d’î denti
u meigu d’î denti
u barbé u fa a barba e a pentenösa
a l’ascürcia i cavegli
u meigu d’î ögli
u caregà (o scarpà)
u l’arrangia e scarpe
17
u cögu
u cöixe u mangià
raviöi
pulu e patate
bacalà e brocuri
u marghé u fa e tume de furmagiu
u stagnin
u l’arrangia i tübi e e canae
u magnin
u l’arrangiava cassarole e
pairöi de ramu
U ferrà u fava e u fa i arnesi de ferru
18
messuira, martelu e sapa
ancüzu e ferrà
u butà u fa e bute e i barrì
E tòure longhe d’a bute i se ciama dughe e i sun tegnüe inseme dai çerci
19
u sartù e a sartuira i taglia e i cüxe i vestimenti
machina pe’ cüxe
sartùira
véstiménti da dona
véstiméntu da omu
machina pe’ cüxe
véstiménti da omu
faudéta a vulàn
véstiméntu da dona
çentu pröve, in tagliu sulu
20
Taglie da omu e da dona - Cume piglià e mesüre
Pe’ cunusce e taglie da omu giüste, besögna piglià e mesüre: atrüvà in metru da
sartù, de cheli moli, a nastru, despöglià u sugétu e, mirandu de nu strenze gairi,
mesürà da ina zuntüra d’a spala a l’autra pe’ a larghéssa d’ê spale, pöi u ziru d’a
casceta, u ziru d’u preçentu, duve gh’é a çentüra e u ziru d’i lùmbari. Pe’ e done, a
meixima mesüra pe’ a larghessa de e spale, pöi u ziru du peitu, du preçentu e u ziru
di lùmbari cumpresa a parte auta de e scciàpe d’u cü.
Capoti, pardesciü, camixöre,
gilechi e camixe, i se çerne in
relaçiun â taglia d’ê spale, e
se d’â çentüra a mesüra a
s’alarghesse, besögna che
ghe méta man u sartù. Fina a
mesüra d’ê braghe a se piglia
dau ziru d’u préçentu, candu i
lùmbari i nu sece tropu larghi,
dunca v’atoca piglià ina taglia
in ciü e pöi fa strenze u ziru
d’a çentüra. Pe’ i vestimenti
intreghi, fe’ in modu d’avé ciü
caru a mesüra d’ê spale. Se e
braghe i fusse in po’ larghe, e
faré strenze insce mesüra.
A mesüra pe’ i capeli ê berete
a l’é piglià intu ziru d’u puntu
ciü largu d’a testa, e dunca
pocu surve u fronte.
A taglia d’i ganti a l’é chela d’a mesüra d’u ziru d’a
man, a l’atacaüra d’î di, au deföra d’u diu grossu.
21
Caiche bon cunségliu ae done pé mete sciü in vestimentu elegante,
tegnendu contu d’a façùn d’a persuna.
E done pécine i duvereva lascià pèrde e faudéte larghe. E done aute i pön agrà de
faudéte cürte e strénte, intantu che pe’ chele tropu àute ghe vurrereva robe larghe e
vapuruse.
Chele ch’i l’àn e gambe grosse ch’i sfüge e faudéte cürte.
Chi l’à i brassi longhi ch’a porte e màneghe a trei carti, chi ghe l’à cürte ch’a çèrne
pe’ contra e màneghe longhe.
Chi gh’à i brassi furmusi, ch’a scarte i véstiménti sensa màneghe.
Chi gh’à u colu cürtu ch’a porte d’ê sculaüre a "V", chi gh’à u colu magru ch’a çèrne
de sculaüre mudeste, i mudeli tantu desculài se i pö permete sulu chi gh’à u sen ê
spale ben mudelai.
I culéti grandi i nu van pe’ e persune pecine e grasse, ma i van maiscì ben pe’ cröve
e spale cürve.
Pe’ e done in po’ in carne se cunseglia in vestimentu intregu de preferensa aculànte
e faitu cun de stofe in maglina, pe’ rende ciü comudi i muviménti. Pe’ chele tropu in
carne se scunseglia e roube cun sciure vistuse.
Pe’ ascunde a pançeta nu fe u tagliu au ziru d’u preçentu, se se trata d’ina camixa o
d’ina casaca nu féra mai asvisà.
E spale larghe d’urdinariu i nu sun in prublema, cume i u sun e pecine, a tüte e
maneire, se se vö fare paresce ciü strente se fa a longhessa d’a spala in po' ciü cürta
e u curmu d’a mànega in po' ciü longu.
22
u maistru, ch’u l’insegna a garçune e garçui a scrive, a leze e fa de contu
Ma gh’éira iscì de mestei che avura i sun sparì o ascaixi sparì:
u baticria o traghéta, u lezeva a vuxe auta, pe’ e strade d’in paise,
in anunçiu de püblicu interessu.
In banditù l’òn vistu e sentiu, ina vota sula, a Briga intu 1943. Eirimu sfulai da
Ventemiglia, intantu che l’eira estae, e semu capitai lasciü inte l’8 setembre. L’é
staita in’esperiensa tragica: àmu vistu i nostri surdati arpin, abandunai dai
cumandanti, bötà via scciopu e divisa. Dopu dui giurni i sun arrivai i tedeschi, ch’i
l’àn daitu d’i urdini severi â pupulaçiun. Cuscì u banditù, u l’é passau a criàri pe’ i
carrugi de Briga (che alura a l’eira itagliana), perché tüti i savesse.
u carrussé ch’u ghidava e carrosse
23
u ciapuné ch’u meteva i ciapui ae bestie
(cavali, müre, asi)
u müraté ch’u menava müre e asi
u basté ch’u
fava i basti
u çestà ch’u intreixava i
sgurrin e e cane pe’ fa e
corbe pe’ i ganöfari
u ciarrùn ch’u
fava carri e carrosse
24
l’amulita ch’u l’amörava cuteli e tesuire
U carbuné. A carbunéira a l’é ina pila de legneti, de furma conica, cüverta de terra
batüa che, açesa da drente e lascià brüxà cian cianin, a se tramüa in carbun.
U carbuné u l’è ün d’i omi ch’i dan recatu a carbunéira, intantu ch’a brüxa.
U paraigà u meteva a postu i paraighi,
i parasui e e umbrele
U scribàn u meteva inseme o u
tirava in bèla copia d’i scriti, a
pagamentu, pe’ contu d’e persune
ch’i nu sàva scrive.
25
U scardassé u scardava a lana e u crin d’erbe cun a drüssösa ch’a l’é a machina pe’
scardassà a man, ch’a serviva pe’ destregà a lana e levaghe i grupi.
U strapunté u meteva sciü e u resciouràva strapunte e crövileiti de bambàixa o de
ciüme.
u careghé u tirava a paglia pe’ arrangià e caréghe,
u pruvedeva a cröve cun erbe e sgurrin calunche
tocu de mubiglia.
l’omu ch’u fava e
spassuire
e e ramasse
u fiderà ch’u fa tante mene de pasta: fidéi, picagliéte, trenéte, macarui
26
u vignairö ch’u lavura a vigna, u pua e traglie e u sciarmenta i vi
a bügareira
e bügareire inta scciümaira
diti ventemigliusi:
A bügareira s’a nu l’à a sou ciapa a nu sa lavà.
Esse cume a bügareira ch’a nu trova de ciapa,
e candu â tröva a ghe scapa
27
u carpenté u mete sciü de custrüçiun purtanti, faite de legnu o de fèrru.
Int’a Marinarìa, stu mesté u l’é chelu de «maistru de cögnu».
bilui
serracu
picossa
u busché u tagliava i arburi cu’ a picossa e u serracu
28
müxicanti
I müxicanti i zirava de paise in paise a sonà i sou strümenti,
fandu divertì e gente.
I fàva müxica int’ê feire e magara int’ î mariagi.
I sonava svarzi, mazurche, tanghi e inte sti ürtimi tempi inscì u ruchenrò
29
U maiscibélu e incomudu “Mesté de Maire”
A maire a l’é següransa, cařù d’a famiglia, a l’é duçù, in pastu caudu, ina rampügna
pe’ ina mařavuira, in faturisu pe’ ina bona valütaçiun a scöřa.
A maire a tegne da parte tüti i nostri segreti, a maire a l’é amù, a l’é ina caressa int’i
cavegli, in baixu d’a bonanöte.
Candu in petalüssu u l’é maroutu, a megliu meixina a l’é a man d’a maire.
Maire, a l’é a ciü bèla parola d’u mundu e m’apiaixe de prunünçiàřa
30
I sun tüte bèle e mairi d’u mundu, candu in figliö i s’astrénze au cö.
I sun e bélésse d'in bén prufundu, faitu de soni, speranse e amù.
A l’é maiscì bèla sta facia de dona, ch’a véglia in pecin e rechie a nu’ l’à.
A paresce a fegüra d’a Madona, a s’assemeglia â buntà!
(d’a cansun Son tutte belle le mamme del mondo..)
31
Preghéira â Madona d’ê Virtü
O gluriusa Vergine Maria, grandiscimu esempiu de tüte e virtü, nuiautri, toi
figliöi, inzenugliai ai toi pei, Te damu i nostri cöi perché Tü t’î presenti a To Figliö
u Scignù Gesü, in garançia d’u nostru amù.
Prima de ogni autra dumanda, te presentamu a nostra ricunuscença pe’ tüte e
graçie che Tü ti distribuisci a nuiautri e a tanti nostri frai che sun ciü tribulai dai
dificultae d’a vita, e Te ringraçiamu iscì pe’ a prutesciun che dau tou Santuariu,
Ti spandi in sce sta nostra Çità de Ventemiglia.
Te pregamu cun tütu u cö perché Ti cuntügni a dà ai toi figliöi a tou asistença,
perché Tü ti i ghidi in sciu camin da virtü e Ti fassi avé pe’ tüti, cun u perdun d’i
pécài a sarveça eterna.
O Madona, Te dumandamu ancura ina graçia dai tou Santuariu, mira ai besögni d’a
Geixa e porta a sta Maire tüti i soi figliöi dispersi. Benedixi u Papa e u nostru
Vescu. Manda a nuiautri che semu a tou gente, tanti bravi e santi prévi che i ne
mustre e i ne fasse da ghida in sciu camin du bén e da virtü.
Veglia, o Maire, in sce a fatiga de ciache omu e agiüta tüti a santificà a sou vita
giurnu dopu giurnu.
Te dagu u mei cö, Madona d’ê Virtü, Maire d’u mei Scignù, Maire d’amù. Amen
32
33
Enrico Malan
34
35
A testa, a facia, ögli, nasu, buca
çervelu
A testa, ch’a se ciama iscì süca, a l’è cüverta de cavegli, e candu i cavegli i manca,
se dixe che ün u l’à a süca perà. Â parte derré d’a testa se ghe dixe a cupeta e, int’a
parte survana d’â testa, gh’è a cosa ciü impurtante de tütu u corpu: u çervelu.
(Süca perà, mangia lalà, büvi u vin, spassacamin)
çegli
ögli
parpela
Davanti ai cavegli gh’è u fronte, e suta u fronte i çegli , ch’i serve, inseme ae parpele,
garnìe de pei ch’i ghe dixe i parpeli, a pruteze i ögli d’â tropa lüxe e dai brütessi.
Int’u mezu a l’ögliu gh’è in puntu negru: u lümin de l’ögliu de duve passa a lüxe ch’a
ne fa vé tütu chelu che ne sta inturnu.
36
Ven pöi u nasu, cu’e son narixe. U nasu serve a respirà e a sente i audui. In nasu
grossu se ciama canapia.
A buca a l’é serrà dai lerfi e, drente a buca, e zenzie cu’i denti.
Gh’è i denti davanti ch’i serve pe’ taglià, cheli de l’ögliu pe’ strepà, i cascelài pe’ trià
e, in fundu, i denti d’u giudiçiu.
37
mangià e büve
parlà
faturisu
sunà
A buca, cu’i denti e a lenga, a serve pe’ mangià, büve, parlà, sunà, baixà e rie.
baixà
rie
Derré a lenga gh’é a nivureta e pöi a
canareza ch’a serve a purtà u mangià int’u
stömegu.
38
mentùn
auréglie
mascela
A ganàscia, a mascela, u mentùn ê auréglie i fenisce de furmà a facia, che, candu a
nu l’é gàiri bèla, i a ciama murru, cume chelu d’ê bestie.
In sci’â facia i omi i l’an a barba e i barbixi, ch’i se ciama iscì mustassi,
e done e i figliöi i nu n’an.
39
Pansa, gambe, pei
umbrissalu
U preçentu u divide u péitu d’â pansa, ch’a cuntén i bieli.
U mangià delengeriu, u cara d’int’u stömegu int’i bieli ch’i porta u nütrimentu au corpu
e i manda föra chelu che nu serve.
Derré a pansa gh’é e scciape du cü
Avura, pe’ nu paresce marparlente, in lenga, i e ciama “lato B”
40
E gambe i serve pe’ sta in pei, caminà au passu, de cursa e sautà. Candu se camina
sautandu in sc’ina gamba sula, se dixe che se va in cianciapin.
zenùgliu
Iscì e gambe, cume i gùmei, i l’an ina zuntüra ch’a se ciama zenùgliu.
cöscia, purpüssu, nuxeta, pei
Surva u zenùgliu gh’é a cöscia, suta u purpüssu ch’u fenisce
cu’a nuxeta e u pé.
41
Schina e péitu
Tra a testa ê gambe gh’é in ossu longu furmau da tanti tochi ch’u se ciama u fi d’a
schina, o rastelu d’a schina.
spale e brassi
coste
baçin e gambe
U fi d’a schina u l’à atacau: e spale cu’i brassi, e coste e u baçin cu’e gambe. Int’a
parte ciü bassa d’u colu, u fi d’a schina u l’è cüvertu sulu d’â pele e u piglia u nome
de ossu d’u colu.
purmui
sciau o anche arén
cö
E coste i furma u péitu e drente au péitu gh’é i purmui, u cö, u stömegu, u figatu e a
minsa. I purmui i serve pe’ respirà l’aria, ch’a l’intra e a sciorte dau nasu e ch’a se
ciama sciau o anche arén.
42
i ren
presciùn du sanghe
l’ögliu
U cö u bate pe’ pumpà u sanghe inte tütu u corpu.
tetin
giginoti
péitu
Ai tetin d’ê garçunete, se ghe dixe inscì giginoti
43
Mae e brassi
gùmeu
I brassi i l’an ina zuntüra: u gùmeu, ch’u permete de cegàri,
e in fundu i l’an e mae cu’i çinche dì:
u diu grossu, u çerca pegögli, u diu longu, chelu de l’anélu e u diu vermelin.
In sci’â punta d’i dì gh’é e unge, ch’i pön agiütà i dì a tegne in man e cose ch’i
sghiglia. De vote insc’ê unge gh’é de pecine tache gianche ch’i ghe dixe buxie,
percose sti ani a gente i se credeva ch’i se furmesse candu ün u cuntava d’e buxie.
44
cu’e mae se pö léze:
U “braille” u l’é in modu de scrive e de léze a sbàussu, insci’u fögliu, pe’ cheli ch’i nu
ghe ven pe’ ren. L’à messu a puntu u françese L. Braille, int’a prima metà d’u 1800.
cu’e mae se pö iscì parlà
U modu de fasse acapì cu’i segni u l’é staitu u sistema di
cumünicà de tüti i giurni, infra e persune surde e müte, aiscì versu
cheli ch’i ghe sente e i l’arresce a parlà. U modu de fasse acapì
cu’i segni d’i surdi u l’è cunusciüu fin da l’antigu.
45
U corpu: muvimenti e pusiçiùn
U nostru corpu u l’à tante de chele zuntüre che nui se purremu bulegà (se dice iscì
bugià e busticà) a tüte e mode e purremu anche sta fermi int’ina pusiçiùn che ne fa
ciü piaixé.
Candu se bulegamu purremu caminà, andà de cursa, sautà, nüà, fa e sgumbriole,
arrampegàse insci àrburi, muntà e carà e scare, cincià, pedalà in sci’â bicicreta, andà
insc’î pàtini, salüà e fa i ciü diversi travagli.
Int’u caminà spécie se se camina de cursa, besögna fa ben atençiùn de nu
ingalutàse inte caicosa, o de nu sgurrà, perché se va a rézegu de piglià in sgiàtu e
de fàse mà.
46
Anche sensa scangià de postu se pö fa de muvimenti cume capita candu ün u scrive
a man o a machina, candu u mangia, candu u cüxe, candu u s’arrezira cu’a testa o
magara u bùgia sulu a buca pe’ parlà.
Da fermi purremu sta inte tante pusiçiùn: driti, assetai in terra o insc’ina carega,
acurgài cu’a pansa suta o a l’aria, ascasciài, chinài e inzenugliài.
U muvimentu u fa ben au nostru corpu percose u ne fa vegnì i musculi ciü rubüsti e u
ne rinforsa sanghe e purmùi.
47
Cume l’é bèlu tanghezà
E. Azaretti - 1928 - musicata da G. Pellottieri
Luré e Tunin, dui zuveni d’A Pena, i sun carai dumenega passà a Ventemiglia, e â seira dopu çena i
sun andaiti â Marina pe’ balà. Luré, ch’u l’é za staitu in anu in França, du tangu u parla cun aria de
impurtansa:
“Ti savessi, o mei Tunin, cume l’é bèlu tanghezà, pa-pa, pa-ra-pa! ti cumensi cian cianin, cu’a balerina
ben strixà, pa-pa, pa-ra-pa! pöi ti fai d’asbrivun caiche passu e ti te ziri, piri-pi, piri-piri! e cun tanta
pasciun, in po’ ti a moli, in po’ ti a tiri. Nu ti pöi propriu imaginà cume l’è belu tanghezà! On za atruvau
ina bèla balarina e candu i sona vögliu fate vé cume se bala u tangu in Argentina e ti virai cos’u sa fa
Luré. Perché stu chi u l’é in balu, o mei Tunin, che te ghe vö pasciun e auregliu fin.”
L’urchestra a sona, Lurè u s’asbriva aviau: “Se scià permete?” “Graçie vurenté!” E i taca in balu cuscì
desgaribau, che tüte e gente i rie standuri a ve. “Ma scignurina, u tangu nu scià u sa?” “Stu chi u l’é in
valser, nu u sentì sunà?
48
49
Enrico Malan
50
51
Zöghi
Cume i se demuràva ina vota i garçui ? Cum’i passava u sou tempu liberu? I sun ste chi e dumande ch’i
fan i garçui d’ancöi ai parenti, tantu ciü se ançiai, percose eli i passa a ciü parte d’u sou tempu liberu
davanti â teřevisiun o au prucessù, o dunca, zügandu cu’i videu-zöghi.
Fina ai Ani Sciüscianta, i zügheti i l’eira faiti da artigiai. I pairi e i pairigrandi, cun de tochi de legnu, i
meteva inseme, pe’ figli e nevi: sgavaudure, carretin e trutinéte ch’i marciava maiscì ben.
E garçune i gh’àva ina bügata sulu, ma i gh’éira abasta afesciunàe. Ghe pensava e mairegrandi o e
mairi a fàghe, cun de fràzi de stofa o de lana, vestimentin pe’ tüte e stagiui.
Cum’i zügava ?
E figliörete i sautava cu’a corda e i zügava cu’u balun o cu’a baléta. Inte ün de si zöghi, i mandava a
memoria de cürte fiřastroche, ch’i duveva esse fenie avanti che sta baleta a tuchesse terra, cu’a pena
de turnà a incumensà.
I figliöreti i trassàva de piste pe’ zügà cu’e baline de terracöta o cun chele de vedru, de tanti curui.
Pe u ciü i se demurràva all’aria averta: Se zügava a scundise. Se trassava per terra in retangulu cun
tanti recadri nümerai e se zügava a cianciapin, cun de regule ben cunusciüe: i nu se duveva pistà e
righe, fàva modu de lançà ina prieta, ciache vota inte ün di cadrati, delongu ciü distante e se duveva
andà a ripigliasseřa, sautandu insc’in pe’ sulu.
Cun ina corda, se purreva fa ina partia in stropa: dui zügavui i fava zirà a corda e i autri, au ziru, i
sautava. Gagnava chi dürava de ciü a lasciàřa zirà.
I massci i l’àva ciü caru de zügà au balun, o sedunca i lançava e fegürine contru a müraglia: gagnava
chi gh’arrivava ciü da veixin.
Pe’ a pimpirinéla fàva de besögnu in particulare tochetu de legnu afüsau insc’e punte, ch’u l’éira
messu in bilicu insc’ina pria. Se duveva dàghe in pecin corpu cu’ in sou bastun, in maneira da fařu
aissà pe’ aria, tantu da purreřu pöi ciapà au vöřu cun forsa, in maneira de mandařu u ciü distante
puscibile.
52
Zöghi e zügheti
trenin
bestieta
bitega d’i zügheti
Au giurnu d’ancöi gh’é de biteghe ch’i nu vende autru che zügheti e i l’an e vedrine
cine de pecin automobili (carri a fögu) o de trenin ch’i l’imita a perféçiùn cheli veri, e,
de vote, i se pön fa caminà dàndughe a corda o cu’ina pila, autumobili ciü grossi pe’
andàghe drente, barchete, bügate, scciòpi e çentu autre cose.
bitega d’i zügheti
bügata
ursetu
Ina vota invece i zügheti ch’i se vendeva int’e biteghe i l’éira pochi: balùi, baline,
sgavàudure, çarceli de legnu, bügate e magara in ursetu, e i figliöi i duveva fàse fürbi
e fabricàseri da suli, o zügà sensa zügheti.
frecia
tapacü
Au postu d’i scciòpi i l’üsava u tapacü ch’u sparava e baline de l’agàixu, a frécia fàita
cu’in manegu de legnu a furma de Y gregu e dui làstichi, sece pe’ tirà â scibra, che
pe’ andà a cacia d’i auxeli, o in scciòpu de cana.
53
carrétu
Pe’ purrésse fa in carrétu, pe’ u ciü, se dava man a d’i legni, duve se ghe infirava de
cüscineti a sfera. Se ne fàva a in postu sulu, a dui, cu’i frei, ciü o menu funçiunànti.
Fàva lögu ina strada in cařà e ina bona vuxe, pe’ crià u duverusu "pistaa !".
sgavaudure
sgavàudura de legnu
sgavàudura de lata
sgavàudure de legnu
E sgavàudure de legnu i se fava zirà ingügliandughe inturnu in spagu e tiràndure cun
forsa per terra e a l’éira in’arte difiçile.
54
Zöghi de baline
I zöghi d’ê baline i l’éira tanti: u triangulu, u röu, a capitale, parmu e picu, u trau,
munta e cara.
Ziru d’Itaglia ae Calandre
U l’é in zögu da fa insc’ina ciaza d’a marina, duve ghe sece de l’arenin. Besögna
trassà ina pista inte l’arena. U sistema ciü cunvegnente u l’é chelu de trassàřa cun u
cü. In garçun u s’asseta insce l’arena e in’autru, agantanduřu pe’ i pei, u lu stiràssa.
U surcu che se furma u l’é ina maiscì bela pista. E bunde i deve arrestà aute cantu
basta, pe’ fa in modu che a balina a pösce rundelà cu’ ina càiche andàna aiscì in
cürva, nu sciortendu föra d’a pista pe’ ren. Au trassàu se ghe pö azuntà de muntàe,
ponti, passagi d’obrigu o sgarbi, ch’i serve a rende ciü entüxiasmante a gara.
Pe’ daghe l’asvàn â balina, alögà insci’a riga de partensa, s’aduvéra a bestìguřa,
ch’u l’é in corpu secu d’u diu longu, tegnüu e pöi liberau dau diu grossu. U zügavù
ch’u fa andà a balina ciü distante, u serà u primu d’u ziru, derré a elu i tireran i autri
segundu u postu pigliau. Au sou ziru, u zügavù u ghe da trei corpi de fiřa â balina.
Agagna chi arriverà a purtà â fin u nümeru d’i ziri de pista despostu a l’incumensu.
u triangulu
a capitale
parmu e picu
Gh’éira di autri zöghi, a pimpirinela ch’a se fava vörà cu’in bastùn e, pe’ zögà sensa
zügheti, a çimela, a cagneta a dorme, scùndise, réndise a pata, ai oti, ai mestei, a
testa e barra, cun e sou regule cunusciüe da tüti i figliöi.
55
pimpirinela
a pimpirinela
Pe’ a pimpirinéla fàva de besögnu in particulare tochetu de legnu afüsau insc’e
punte, ch’u l’éira messu in bilicu insc’ina pria. Se duveva dàghe in pecin corpu cu’ in
sou bastun, in maneira da fařu aissà pe’ aria, tantu da purreřu pöi ciapà au vöřu cun
forsa, in maneira de mandařu u ciü distante puscibile.
a cavaleta
56
u scciafu du surdatu
nascundise
a butia d’öriu
çimela
a riunda
passa Garibaldi
cianciapin
cianciapin
cianciapin
U l’é in zögu cunusciüu in tütu u mundu
57
carru armau
Pe’ fasse u carru armau ghe vö in ruchetu pe’ tegne u fì da cüxe, de cheli de legnu
cui bordi beli auti, in muchétu de çeira o ina lengheta de savun, in lasticu da üfiçiu e
dui bricheti o dui legneti, ün cürtu e ün longu. Cun in cutelin se marca i bordi d’u
ruchetu cun de pecine tache, ch’i sereva i cinguři. Da’u tocu de çeira se trae u stupin,
o püre, se fa’ in sgarbetu int’u mezu d’u tocu de savun. Se infiřa u lasticu int’u sgarbu
au centru d’u ruchetu e u se tegne da ina parte cu’u legnetu cürtu, tegnüu fermu
int’ina taca faita de traversu au sgarbu. Da l’autra parte, u lasticu u passerà int’u
sgarbu d’a çeira o d’u savun, tegnüu dau legnetu longu.
Sta machina a marcia, carreganduřa, fandu zirà u legnetu longu fina che u lasticu u
se rundela insce elu meiximu, drente u sgarbu d’u ruchetu. Candu se pousa i cinguři
per terra, molandu u ruchetu, a friçiun daita d’â çeira o dau savun, a descarrega
l’energia d’u lasticu passandu pe’ u legnetu longu ch’u punta insci’u terren,
pussandu tütu in avanti, fina a stracolà pecine muntae e fina de scarineti.
caregheta d’ouru
Caregheta d’ouru, ch’a pesa ciü de l’ouru
Ouru e argentu, ch’a pesa ciü che u ventu
Ventu, ventun, cara zü dau mei barcun.
A fiřastròca, a se conta metendu u figliö insci’a careghéta faita zunzéndu brassa e
mae de due persune, intantu ch’a se nina. Candu s’arriva a di e urtime parole se fa
sautà u figliö pe’ l’aria.
58
a stela cumeta
e bule de savun
sautà â corda
zögà â bala
59
marorbu
a machina sciacagrava
pupun de pessa
a cuxina
a cincia - garçuna ch’a se cincia
60
réndise a pata
çarcelu e cavalu de legnu
telefunu
berili
barcheta de papé
telefunu
cursa int’i sachi
a barcheta
zöghi
61
â basèrra
Pe’ purré zügà cu’a cordeta a fa d’ê fegure, ghe vö dui parmi
de strafursin in po’ sutiřu, ch’u se deve dugià fandughe in
grupu maisci strentu ai dui cavi. Besögna esse aumancu in
dui e ch’i l’àge d’a begariçia int’e mae. Cu’a punta d’î di,
tegnendu a man larga, s’aganta l’anelu de strafursin che a
ciache passagiu u vegne a fa ste fegüre de fantaxìa: a
ciapeléta, a cüna, u stendin, u leitu, u diamante, e zarpe de
gaglina, e via cuscì.
e çinche nuxi
U zögu d’ê çinche nuxi u l’è assai antigu, paresce che ghe züghesse za i greghi e i
rumai. U se zöga in paregli e candu se sbaglia se stava fermi pe’ in ziru, s’arrepiglia
pöi dau puntu de l’intupu. Gagna chelu ch’u l’arriva, sulu elu, a fa tüti i lançi che
andamu a di’:
1) Çinche nuxi ch’i stan int’ina man, i se lascia cařà insc’in cian. S’aduvera sulu ina
man. Se ne cöglie ün e u se lança pe’ l’aria. Intantu che a nuxe a l’é in vöřu, se ne
cöglie in’autra da’u cian. Inta meixima maneira se cöglie e autre tre nuxi.
2) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se cöglie due nuxi â vota.
3) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se cöglie tre nuxi, e â segunda vota chela ch’a
l’arresta.
4) Dopu ave’ lançau a prima nuxe se çerca de cöglie tüte e nuxi insci’u cian,
gantandu pöi, au vöřu, chelu in vöřu.
62
u çarcelu
figliöi ch’i zöga cu’in çarcelu
sgarampi
trutineta
63
64
Enrico Malan
65
66
L’anu e e stagiùn
L’anu, ch’u l’é u tempu che a Tèrra a ghe mete a fa in ziru intregu inturnu au Su, u l’é
furmau da catru stagiùn: a Prima, l’Estae, l’Autunu e l’Invernu.
Prima
Estae
Autunu
Invernu
67
E stagiùn e i mesi
Inte l’anu gh’é duze mesi e çincantadue sétemane de sète giurni: lunesdì, matesdì,
mercurdì, zögia, vénardì, sabu e dumenega.
INVERNU
Zenà
Frevà
Marsu
De zenà u freidu u fa zerà
A marsu chi nu l’à de scarpe vaghe descàussu, ma chi ghe l’à nu e lasce a ca’
A a Candelora de l’invernu semu föra; se nu ciöve e tira u ventu, de l’invernu semu drentu
PRIMA
Avrì
Mazu
Zügnu
Avri fa tantu nöte cume fa dì - Avrì bestie e gente u fa patì
Chi sařa da lüna d’avrì perde pesciu e barì - Se ciöve u giurnu de l’Ascensiun, l’anà a va in perdiçiun
A négia de San Giuan a l’anegia a paglia e u gran
ESTAE
Lügliu
Avustu
Setembre
Caudu e freidu u luvu u nu s’î mangia - Lügliu u fén u fa u mügliu e i grili ê çigare u sou ciaravügliu
Avustu u fa secà u custu - U su d’avustu u pera u cistu - A setembre e fighe i pende
AUTUNU
Utubre
Nuvembre
Deixembre
Utubre u vin u se sciubre - Ai Santi se veste i fanti - A Santa Catarina e cole i s’infarina
A Sant’Andria u freidu u sciorte de suta a pria - Deinà au barcun, Pasca au tissun
68
U giurnu, ure e menüti
l’arbù
u matin
U giurnu u se divide in diverse parte: fenìa a nöte, prima che sciorte u sù, gh’é l’arbù,
pöi ven a matin ch’a düra fina a mezugiurnu, e scicume mezugiurnu a l’é l’ura d’u
sdernà, e ure ch’i ven dopu, fina au carà d’u sù, i se ciama ure d’u dopusdernà.
u sù u sparisce derré ae muntagne
d’a Pruvensa
a séira
a nöte
Dopu che u sù u l’é spariu derré ae muntagne d’a Pruvensa, resta pe’ in po’ de
tempu in mezu ciairù, ch’u se ciama a séira, pöi ciancianin s’ascürisce e a nöte
cumensa.
u primu cartu
lüna runda
l’ürtimu cartu
De nöte nu fa sempre scüru, candu a lüna a runda se ghe vé ascàixi cume de séira,
e ina stissa se ghe vé iscì cu’u primu o l’ürtimu cartu, ma candu gh’é scüru de lüna,
se ün u l’é in campagna u nu ghe vé ascàixi mancu a caminà.
69
Tra giurnu e nöte gh’é vinticatru ure, ma in dialetu i se conta in due vote da l’ün au
duze. Se dixe, pe’ u ciü, in’ura, due ure, tre ure dopu mezanöte, e pöi, sta matin a
catr’ure, a öt’ure, a ünz’ure e infin mezugiurnu. Pe’ l’autra duzena, fin che gh’é ciàiru,
se dixe in’ura, due ure, tre ure dopusdernà e, candu u su u l’é caràu, növ’ure,
deix’ure, ünz’ure de séira e pöi mezanöte.
Ina vota, pe’ dì l’ura cuntandu i menüti, se ghe dava ina pata la, se dixeva sete e in
cartu, e meza, e trei carti o çinche menu in cartu.
Avura se va ciü pe’ u sutiru, se conta a menüti e se dixe due e trentaçinche, trei
menu deixe, trei e catru o trei e duze.
70
I nümeri
ün, üna, in, ina
due, dui
tre, trei
catru
çinche
sei
sète
ötu
növe
déixe
vinti
trenta
caranta
çincanta
sciüscianta
sétanta
71
ötanta
nüvanta
çéntu
düxentu
düxentudixötu
düxentuvintiçinche
düxentusetantacatru
düxentunüvanta
trüxentusei
trüxentucatorze
trüxentudixinöve
catruçentuötantacatru
çincheçentu
çincheçentudeixe
seteçentuunze
mile
seiçentu
miledüxentu
72
1°
2°
3°
4°
primu
segundu
tersu
cartu
5°
6°
7°
8°
chintu
sestu
sétimu
ötavu
11°
12°
ünzésimu
duzésimu
15°
16°
catorzésimu
chinzésimu
sezésimu
20° 30°
50°
80°
çincantésimu
ötantésimu
.9°. 10°
nüvésimu
déiximu
13° 14°
trezésimu
vintésimu
trentésimu
.100° 1000°
çentésimu
sénciu
milésimu
dugiu
catru vote tantu
trégiu
çinche vote tantu
ina deixéna
ina duzéna
ina vinténa
ina çentena
ina çentenà
in miglià
73
74
Enrico Malan
75
76
A çigara e a furmigura
çigara
furmigura
Insc’ina rama d’in arburu tranchilamente assetà, cun u sù in facia, ina çigara a canta d’a ina lüxe a
l’autra. A terra, ai péi de stu méiximu arburu, ina pruscesciùn de furmigure ch’i camala ciacüna ina
grana de caicosa da portà a ca’.
L’estae a fenisce aviau, e a çigara cun a fame ai denti, a va a tuntunaghe â porta. “Amighe, pe’ piaixé, a
bon rende se capisce, me dé caicosa da mangià?” A furmigura purtinaia, cun u faudà ligau au préçentu,
metendu föra d’a porta numà u nasu, a ghe dumanda: “Cosa ti hai fau pe’ tüta l’estae?” “On cantau, on
tantu cantau” “A scì?, alù scangia, avura bala” . (Maria Muratore)
77
A levre e a tartüca
In giurnu ina levre e ina tartüca i l’àn decisu de fa ina gara de cursa. A levre a gòdise avanti u güstu de
gagnà, dopu esse partia e aveghe lasciàu a paregli metri â tartüca,
a l’à decisu d’arresciouràsse suta in arburu, perché tantu a saveva d’aveghe àfiu e che a tartüca a nu
l’avereva mai ciü agantà. Cuscì a s’é adormia e a gh’à daitu pe’ pareglie ure.
Framentri a tartüca, cian cianin, a l’à aciapà, a l’à vista apenecà e l’à pairàu a caminà cianinétu pe’ u
sou camin. A levre a s’é pöi adescià e pensandu che a tartüca a fusse ancu’ inderré, a se asbrivà versu
l’arrivu, ma candu a gh’é arrivà, a tartüca a l’àva za passàu, gagnandu a gara.
78
A raina e u bö
U debule, candu u vö piglià a façun d’u putente, u möire. Ina vota, int’in prau, ina raina a l’à vistu in bö e
agagnà da l’envéglia de tanta grandessa a l’à insciàu a sou pele arreperia. Alura a l’à dumandau ai sou
figliöi s’a fusse arrivà a esse ciü grande d’u bö. Eli i gh’àn ditu de na. De növu a l’à tesau a sou pele cun
ciü sforsu e a l’à turna dumandau chi l’eira u ciü grande. I figli i gh’à respundüu: u bö. Infin, arresentia
intantu ch’a s’é vusciüa inscià cun ciü forsa, a l’è scciupà.
U crou e a vurpe
In crou, agiucàu insc’in arburu assai autu, u l’eira in trén de mangiasse in tocu de furmagiu robau da ina
fenestra. Ina vurpe a l’à vistu e a l’à incumensau a laudařu pe’ a belessa d’ê sou ciüme lüxenti,
deciarandu che nisciün, ciü de elu, u sereva staitu tagliau a esse u re d’i auxeli, e cume u l’u sereva
sens’autru deventàu, s’u l’avesse avüu aiscì a vuxe adata.
U crou, alura, vurrendu mustrà che mancu a vuxe a ghe mancava, u s’é messu a scruciàtà cun tüte e
sou forse, lasciandu caze u tocu de furmagiu. A vurpe a s’é asbrivà a ingrampàsseřu e cugliunàndu u
crou, a gh’à ditu: «Se pöi, caru mei crou, ti avessi aiscì in po’ de çervelu, nu t’amanchereva autru pe’
deventà re !»
79
A vurpe e l’üga
Ina vurpe, dopu essise sonà d’arrivà a agantà in rapu d’üga, a s’adescia acorzenduse che stu rapu u
l’eira lì pe’ dabon. A bestia, abrascà, a s’é messa a trincà versu u rapu, cun grandi sforsi, nu
arrivandughe pe’ ren. Alura, cu’a lenga föra, a l’à sbanfàu: “Tantu a l’é ancu’ buza !”
A murale a l’é: L’é façile despreixà chelu che nu se pö utegne.
A vurpe e a scigögna
Se conta che a vurpe pe’ a prima a l’avesse invitau a sdernà a scigögna e a gh’avesse messu in toura,
int’in tundu largu, ina viànda aigusa, che a scigögna a nu l’à pusciüu assazà pe’ ren, cun tütu ch’a
l’avesse fame. Cuscì ela, candu au sou ziřu a l’à invitau a vurpe, a gh’à porzüu ina buteglia cina d’in
mangià tritau: infirandughe u becu, ela a se savula, intantu che a turmenta cu’a fame l’invità. E intantu
che a vurpe a lechezàva pe’ ren u colu d’a buteglia, a scigögna a gh’à ditu: «Se deve supurtà cun
rassegnaçiun i esempi daiti».
80
U brütu papuròtu
Int’ina nià de papuroti, ün u l’é grixu, grande e genàu. Aiscì se a maire a çerche de nu refüařu, a tüti
paresce ben ciairu che u pecin u l’é föra lögu, tantu che â fin elu meixumu u despune de scapà.
U papurotu u zirunda sensa mira, e u nu l’atröva nisciün ch’u vöglie, tantu che candu arriva l’invernu, u
l’aresega de möire azezibàu.
 fin de l’invernu, scampàu pe’ miraculu, u pecin u l’arriva da veixin a ina lona duve ghe nöa ina partia
de maravegliusi cigni. Atrau d’â sou belessa, u s’aveixina e u l’arresta stunàu candu ste straurdinarie
creatüre i ghe dan u benvegnüu e i l’aceta. Mirandu a sou fegüra inte l’aiga, u nostru pecin u s’acorze,
infin, de esse meiximu elu in cignu.
81
U rusignö e u farchetu
Pousau insc’in’auta ruve, in rusignö, cume l’é u sou solitu, u cantava. L’à intravistu in farchetu a cürtu
de mangià, u gh’é ciumbau adossu e u se l’à portau via. Giüstu candu u stava pe’ amassàřu, u rusignö
u l’à pregau de lasciařu andà, diendughe che elu u nu sereva bastau a incighe u stömegu, ch’u
l’avereva duvüu arreziràsse a caiche auxelun ciü grossu, s’u l’àva besögnu de mangià. Ma l’autru u l’à
seziu, diendughe: “Belu belinun sereva se lascesse andà u mangià che gh’òn zà chi pruntu, pe’ curre
derré a chelu ch’u nu se vé ancu’!”. Cuscì, aiscì tra i omi, gùrdi i sun cheli che, inta speransa de
richesse ciü grosse, i se lascia scapà chelu ch’i l’àn in man.
L’àguglia e u rubatabüze
In’àguglia a dava a cacia a ina levre, che, nu avendughe suta man autri prutetui, a l’à zirau e sou
süpriche au sulu essere che u caixu u gh’à molau sut’ögliu: in rubatabüze. Stu chi u gh’à faitu curagiu e
candu u l’à vistu aveixinàsse l’àguglia, u l’à incumensau a pregařa de nu portaghe via a sou prutezüa.
Ma chela, cina de despreixu pe’ a bestieta menüa, a s’é mangià a levre suta i sou ögli. Da alura u
rubatabüse, düru intu sou rancù, u nu l’à mai perdüu de vista i nî de l’àguglia: giüstu che ela a
scciossava i övi, u muntava sciü a vöřu, e u gh’î fava rundelà scciapàndugheri, fina au giurnu che,
l’àguglia, auxelu sacru a Zeus, bracà dapertütu, a l’é andaita da elu pe’ süpricàřu d’atrövaghe in postu
següru pe’ cuà. Zeus u gh’à cuncessu de scciossà i övi inta sou fauda. Ma candu u rubatabüse u se n’è
acurzüu, u l’à faitu ina balòtuřa de büsa, u s’é issau in vöřu e, arrivau surve â fauda d’a divinità, u ghe
l’à lascià cařà. Zeus, pe’ levasse d’indossu a büsa, u s’é aissàu d’abrivu e, nu avisandusene, u l’à faitu
picà i övi per terra. Da alura, i dixe, che inta stagiun candu paresce i rubatabüse, e àguglie i nu cùa.
Sta foura a mustra a nu despreixà nisciün, percose nisciün u l’é tantu debule da esse amucàu,
mancandu de esse in gradu de revengiàsse.
82
I müxicanti de Brema
ase
can e ase
gatu
ase, can, gatu e galu
In’ase, in can, in gatu e in galu, vegnendu veci, i s’acorze che i padrui i vön levà da mezu. I decide de
scapà e d’andà fina a Brema, duv’i faran i müxicanti. I l’eira pe’ camin, candu i l’arriva davanti a ina ca’
de campagna, ch’a duveva esse vöia e pe’ contru se gh’eira sistemau ina partia de breganti.
Pe’ fari scapà, i s’apresenta ün surve l’autru e i se mete a cantà. I breganti, sentendu sti lairi e sti berri,
cunvinti de esse resenti da fantarsmi, i s’a dan a gambe. Ste bestie, nostre amighe, i pön cuscì intrà pe’
ripousasse e levasse a fame. Però, i breganti i mira de mandà ün de eli a repassà int’a ca’, pe’ ve se
veramente ghe sece i fantarsmi.
Stu ladrun u l’intra, au scüru, ma u nu l’à mancu passau a porta, che u gatu u ghe sgrafigna ina gamba,
intantu che u can u ghe morde l’autra, u galu u lu pita insci’a testa, intantu che l’ase u ghe mola in
caussu ben sistemau. U bregante u scapa renversau, andandu a fa acapì ai sou cumpagni che nu l’eira
u caixu de riturnà inte sta ca’ astrianà. Cuscì, i nostri amighi i ghe pön restà, nu avendu l’anguscia che i
breganti i pöscie returnà.
83
U Gatu ingiarmau
Tunin e u gatu
u Gatu ingiarmau da u Re
u gatu u ciama agiütu
u gatu e l’orcu-magu
u gatu u se mangia l’orcu
magu tramüau in ratu
Tunin u se maria a
Pricipessa
Cusci, cume avè vistu, u gatu d’u murin u l’à savüu scangiàsse, cu’u sou inzegnu fin, int’in gatu
famusu, cunusciüu e amirau, dai grandi e dai figliöi, cume u Gatu ingiarmau. D’u sou padrun, Tunin, in
Marchise u n’à faitu, e u Re, ricunuscente, a sou figlia u gh’à daitu.
E candu u Re u l’é mortu, u tronu u gh’à lasciau e Tunin, da strassun, in Re u l’é deventau.
Cuscì fenisce a störia d’u Gatu e de Tunin, che, inseme â principessa, e ai növi principin, i l’àn vivüu
tanti ani in paixe e in grand’amù e, s’i nu sun za morti, i ghe sun ancura avu’ !
(E, Azaretti)
84
U luvu e l’agnelu
In luvu e in agnelu, i l’eira arrivai â meixima riana agagnài d’â sé. U luvu u l’eira int’in postu au cu’
survan e l’agnelu assai ciü au sutan. Alura, chelu bregante d’u luvu, aciapau d’a sou ingurdixa, u l’à
atrüvau ina riorca pe’ rüsà. «Perché – u l’à ditu – ti m’ài asterburiu l’aiga che büvevu?». L’agnelu,
timurusu, de rimandu: «De graçia, inte che modu pösciu fa a cosa d’u perché ti rugni, luvu ? L’aiga a
cure da tü versu i mei lerfi». Chelu, abrivau d’â forsa d’a verità: «Sei mesi fa, ti ài ciatezàu de mì».
L’agnelu u l’à respundüu: «In verità nu eiru ancù nasciüu». «Tu paire, alura, u l’é stau chelu ch’u l’à
sparlau de mì». E cuscì u l’à abrancau l’agnelu e u se l’à mangiau. Sta foura, a l’é staita scrita pe’ cheli
omi ch’i l’angària, cun fausse riòrche, cheli ch’i nu l’àn curpa.
U ratu de çità e u ratu de campagna
In giurnu, in ratu de çità e ün de campagna i se sun inscuntrai. I l’àn incumensau a parlà e chelu de
campagna u gh’à ditu a l’autru: “Beatu tü che ti gh’ài tantu da mangià, mì pe’ contru mangiu delongu
pocu”. Chelu de çità u gh’à respondüu: “Ma mì, d’urdinariu, devu mangià d’asbrivun, perché s’i me
descröve a gente a me pica. Beatu tü che ti pöi mangià cun carma”. Cuscì i dui i l’àn stabiliu d’andà ün
au postu de l’autru: chelu de çità in campagna e l’autru in çità. Tostu, i sun staiti cuntenti tüti dui. Au fin,
u ratu de çità u l’à pusciüu mangià cun carma e chelu de campagna u gh’ava de pe’ cuscì da mangià.
Ma dopu in po’, chelu ch’u se n’éira andau in çità u l’à cumensau a regretà e sou tranchile mangiate,
percose u l’eira stancu de duvé delongu levasse a ciü grossa d’asbrivun. A parescu, chelu ch’u l’eira
andau in campagna, u l’à cumensau a sente i morsci d’a fame, perché u mangià u l’eira numà scarsu e
u regretava e ingavasàe ch’u purreva fasse in çità. L’è staitu pe’ lolì che u ratu de çità u l’é turnau a vive
intu mezu au tràfegu d’ê gente, cuscì cume chelu de campagna u l’à turna atrüvau a tranchilità.
85
86
87
Suoni e grafia del dialetto ventimigliese
La grafia, usata localmente per la trascrizione del dialetto, corrisponde, in
generale, per i suoni che sono comuni, a quella in uso nell’italiano letterario.
Ci limiteremo perciò ad illustrare la pronuncia e la trascrizione dei suoni che
non esistono in italiano e il diverso uso d’alcuni segni ortografici.
çç
ha il suono di s sorda
es. çena, garçuna, giüstiçia
xx
ha il suono della j francese
es. bàixu, cruxe, grixu
öö
ha il suono della eu francese
řř
singolo fra due vocali ha un suono tra r e l
es. cařà, pařente
rr
in altri casi come l’r italiano
es. ratu, pèrsegu, stropu
rrrr
si usa per indicare il suono di r singolo
italiano fra due vocali
es. carru, arrubatasse
ss
tra due vocali è sempre sonoro
es. rösa, cosa, françese
ad eccezione del pronome se riflessivo, che è sordo
es. ratelasse, bagnasse
sscccc si pronuncia s sordo + c palatale
es. scciümaiřa, scciancuřelu
üü
ha il suono della u francese
es. mü, refrescüme
zz
si pronuncia s sonoro come in francese
es. zizuřa, inzegnu, zeřu
88
GLOSSARIO
U Nostru Parlà
A
abrancau
aculànte
afaità
afaitavù
afé
agiucàu
àguglia
amörà
amura
amurun, amurui
ancura avu’
ancüzu
andane d’u sciau
anu
arbù
aren
arésega de möire
azézibàu
armariu
arresciouràsse
asterburiu
asvisà
au cu’ survan
au cu’ sutàn
aureglia
Autunu
Avrì
Avustu
agguantato
accollato
conciare
conciatore
fiele
appollaiato
aquila
affilare
bottiglia
bottiglietta, flaconi
ancora adesso
incudine
vie respiratorie
anno
alba
fiato, alito
rischia di morire dal freddo
armadio
riposarsi
intorbidito
svasata
di sopra
di sotto
orecchio
Autunno
Aprile
Agosto
B
bacalà e brocuri
baçin
baline
balun, balui
bambaixa
bancarà
barba
barbé
barbixi
barcheta
barrì
basté
bastu
baticria o tragheta
berculun
bereta
berodi
bestigura
bieli
bilui
baccalà e broccoli
bacino
biglie
pallone, palloni
ovatta
falegname
barba
barbiere
baffi
barchetta
barile
bastaio
basto
banditore comunale
grembiule con grande tasca
berretta
sanguinacci
colpo secco dato alla biglia con il dito
indice tenuto e poi liberato dal dito
pollice
budella
tronchi di legno
bitega
baixà
bö
braghe
brassu, brassi
brütessi
buca
buffa
bugaréira
bügata
bulegà, bugià,
busticà
burdelusa
busché
butà
bute
butiglia
büve
buxia, buxie
negozio
baciare
bue
pantaloni
braccio, braccia
bruscoli
bocca
truciolo
lavandaia
bambola
muoversi
rumorosa
boscaiolo
bottaio
botte
bottiglia
bere
bugia, bugie
C
camixa
camixöra, camixöre
canapia
canareza
cantera, cantere
capelu
capotu, capoti
carà
carbuné
carbuneira
çarceli de legnu
carega
caregà, scarpà
careghé
carne
carpenté
carrosse
carratelu
carretu
carri
carrugi
carrussé
casaca
cascelai
casceta
cassöra
cavagnu
cavegli
çegli
çerci
çervelu
çestà
cianciapin
camicia
giacca, giacche
naso grosso
trachea, esofago
cassetto, cassetti
cappello
cappotto, cappotti
discesa
carbonaio
carbonaia
cerchi di legno
seggiola
calzolaio
impagliatore di sedie
carne
carpentiere
carrozze
barilotto
carretto
carri
vicoli
cocchiere
casacca
denti molari
cassa toracica
cazzuola
canestro
capelli
sopraciglia
cerchi
cervello
cestaio
gioco della campana
89
ciapa
ciapui
ciapuné
ciarrùn
ciatezàu
ciavicura
çigara
çimela
cincia
ciüme
cö
cöglie
cögliui
colu
corbe
cöscia
coste
crin d’erbe
crou
cröve i libri
crövileiti
cuà
cugliunandu
culétu
cüna
cupeta
curmu
cursa int’î sachi
custelete
cuteli
lastra di pietra
ferri di cavallo
maniscalco
carradore
spettegolato
clavicola
cicala
cavallina
altalena
piume
cuore
raccogliere
raccoglitori, album
collo
ceste
coscia
costole
crine vegetale
corvo
rilegare i libri
copriletto
covare
canzonando
colletto
culla
nuca
colmo
corsa nei sacchi
costolette
coltelli
D
d’asbrivùn
Deixembre
delengeriu
delongu
dente
denti davanti
denti de l’ögliu
denti du giudiçiu
desgranà
destegà
diu çerca pegögli
diu de l’anelu
diu grossu
diu grossu d’u pe’
diu longu
diu vermelin
diu, dì
dopusdernà
drüssösa
dughe
in fretta
Dicembre
digerito
sempre
dente
denti incisivi
denti canini
denti del giudizio
sgranare
sgranare fagioli, piselli, ecc.
dito indice
anulare
pollice
alluce
dito medio
dito mignolo
dito, dita
pomeriggio
scardasso
doghe
E
erba unta
Estae
iperico
Estate
F
facia
faudéta
faudeta a vulàn
ferrà
fi d’a schina
fiascu
fiderò
fiferru
figatu
firagnu
frecia
Frevà
fronte
frusciu
furmigura
furnà
faccia
gonna
gonna a balze
fabbro
colonna vertebrale
fiasco
pastaio
filo di ferro
fegato
filare
fionda ad elastici
Febbraio
fronte
diarrea
formica
fornaio
G
gala, galetu
gambe
ganascia
gantu, ganti
garçun, garçui
garçuneta,
garçunete
garega
garrösciu
génàu
giarra
giginoti
gilecu
girusie
gumeu
spicchio
gambe
mandibola
guanto, guanti
ragazzo, ragazzi
ragazzina, ragazzine
macchia mediterranea
bigoncia
impacciato
giara
seni piccoli
gilé
persiane
gomito
I
inciostru
ingalutàse
ingrampasseru
intreixà
invernixavù
Invernu
inchiostro
inciampare
impadronirsene
intrecciare
verniciatore
Inverno
L
làstichi
lechezàva
leitu
lenga
lerfi
levre
ligavù
lona
Lügliu
lùmbari
lümin de l’ögliu
elastici
leccava
letto
lingua
labbra
lepre
rilegatore
laghetto
Luglio
lombi
pupilla
90
M
machina pe’ cüxe
machina
sciacagrava
magnin
maistru
maistru de cögnu
maixelà
man, mae
manega, maneghe
mangià
marghé
marmaru
marmurin
marorbu
Marsu
martelu
mascela
massacan
matin
maun, maui
Mazu
meigu d’î denti
meigu dî ögli
meixina
mentun
messuira
minsa
muléta
müraté
müravù
murìn
murru
murtà
musculi
mustassi
mustu
müxicanti
P
macchina per cucire
macchina schiacciapietre
calderaio
maestro
mastro d’ascia
macellaio
mano, mani
manica, maniche
mangiare
casaro
marmo
marmista
moscacieca
Marzo
martello
mascella
muratore
mattino
mattone, mattoni
Maggio
dentista
oculista
medicina
mento
falcetto
milza
arrotino
mulattiere
muratore
mulino
muso
mortaio
muscoli
baffi
mosto
musicanti
N
narixe
nasu
nivureta
nüà
numà
Nüvembre
nuxeta
narici
naso
ugola
nuotare
solo, solamente
Novembre
malleolo
O
ögli
öriu
ossu
ossu du colu
oti
occhi
olio
osso
osso del collo
osti
pan
panaté
pansa
papuròtu
paraigà
paraigu
parasù
pardesciü
parlà
parpela
parpeli
pastissé
pé, pei
peitu
pelà
pele
peleté
pelisse
pentenösa
perseghi
perüssi
pescavù
petalüssu
picaprie
pimpirinela
preçentu
Prima
pudraga
pulu
purmui
purpüssu
purrin
pane
panettiere
pancia
anatroccolo
ombrellaio
ombrello
parasole
soprabito
parlare
palpebra
cigli
pasticcere
piede, piedi
petto
pellaio
pelle
pellicciaio
pellicce
pettinatrice
pesche
pere, peri
pescatore
bimbo
scalpellino
lippa
giro vita
Primavera
gotta
pollo
polmoni
polpaccio
verruca
R
raina
ramassa
rastelu da schina
raviöi
regretà
ren
rendise a pata
revengiàsse
rie
rubatabüse
ruchenrò
rana
scopa
colonna vertebrale
ravioli
rimpiangere
rene
restituire la toccata
vendicarsi
ridere
scarabeo sacro
rock and roll
sanghe
sapa
sartù, sartuira
sausissa
sautà
sautà â corda
savula
scarae
scardassé
scarpe
sangue
zappa
sarto, sarta
salsiccia
saltare
saltare la corda
satolla
serie
scardassatore
scarpe
S
91
scaupelu
scciafu du surdatu
scciairì
scciape de cü
scciopi
scciümaira
scciunetu
schina
sciarmentà
sciau
scibra
scigögna
scriban
scruciatà
sculaüra
sdernà
serriglia
Setembre
sgarampi
sfersu rundu
sgassà
sgavaudura
sghiglià
sgumbriola
spale
spassuira
spessià
spessiaira
spiritu
spurteletu
spurverin
stagiùn
stagnin
stela cumeta
stömegu
strapunte
strapunté
süca
süca perà
sücaru
sunà
süù
svarzi
scalpello
schiaffo del soldato (gioco)
schiarire
natiche
fucili
fiume
pialla
schiena
spampanare, stralciare
fiato
bersaglio
cicogna
scrivano
gracchiare
scollatura
pranzo
segatura
Settembre
trampoli
recipiente rotondo
sciacquare
trottola
scivolare
capriola
spalle
scopa
farmacista
farmacia
alcol
antina della persiana
soprabito leggero
stagione
idraulico
aquilone
stomaco
materassi
materassaio
zucca
calvizie
zucchero
suonare
sudore
valzer
U
umbrela
umbrissalu
ümù
ungia, unge
ursetu
Utubre
parasole
ombelico
linfa
unghia, unghie
orsacchiotto
Ottobre
V
vedrà
vedri
vedrola
vendegnà
vestimentu
vianda
vigna
vignairö
vin
viu, vi
vurpe
vuxe
vetraio
vetri
biglia di vetro
vendemmiare
vestito
pietanza
vigna
vignaiolo
vino
vite
volpe
voce
Z
Zenà
zenugliu
zenzie
zirunda
zöghi
zügheti
Zügnu
zuntüra
Gennaio
ginocchio
gengive
girovaga
giochi
giocattoli
Giugno
giuntura
T
taca, tache
tanghezà
tapacü
tartüca
tesce
testa
testa e barra
tesuire
tetin
trenin
trumba
trussu
trutineta
tübi
tume de furmagiu
turta duçe
macchia, macchie
ballare il tango
cerbottana
tartaruga
tessere
testa
testa e croce
forbici
seni
trenino
tromba
tronco
monopattino
tubi
toma
torta
92
A cartulina che se ve’ in carta de cuvertina, a l’é staita acatà int’in briche-brache de
Budapest da in mei amigu ungherese, recampavù de francubuli, ch’u me l’à regalà.
Cume vié, gh’é pentürau: u Munte d’ê muneghe, u campanin d’a Geixa granda, u
Cavu, a Turre d’a Porta Marina, a caséta d’u Boia, cu’a galeria d’a Porta d’a Turre,
au cu’ d’â fira d’ê cae ch’i se speglia int’a scciümàira. Nu gh’eira ancu’ a passerela
de fèrru. Propiu suta u Cavu, u bàuciu de ca’, induve gh’é scritu Ventimiglia u l’é
chelu d’a ca’ d’u “Birançé”. Separà dau carrugiu, paresce a ca’ cu’u camin assai
autu. In fira, gh’é a ca’ cu’e tre fenestre a arcu.
Manin, a mei mairegrande, a l’é nasciüa (1884) inta penürtima ca’ gianca, versu â
Porta. Ghe dievimu “a ca’ cu’a scara d’a spüssa”, za che li gh’eira u pussu negru.
Da veixin â ca’ cu’i trei fenestrui grossi, ghe n’é due cu’in fenestrun a arcu a u
primu cian. Eben, inte chela versu marina gh’è nasciü me maire, int’u 1909 e mi,
int’u 1932.
L’apartamentu u l’éira abasta grandu, da ina parte se vieva a scciümàira e da
l’autra u dava in via Colombo, da duve se gh’intrava. Gh’éira in survascara, cun trei
scarin ben auti e larghi, duve a mairegranda a ghe tegniva: a damixàna de l’öriu, u
vin, e arbanele d’u machetu e chele d’ê anciue suta sa’, ch’a l’apruntava ela
meixima. Gh’eira aiscì u çigàru, autu dui metri e ben-ben grossu, che me paire
veciu, Dumenegu Viale, ch’u l’eira “Paire Dumé” e u fava u marinà insc’i barchi a
vera, u l’àva purtau d’â Türchia. In Türchia u gh’éira fina mortu, a Custantinopuli,
int’u 1898.
De chelu çigàru u l’é staitu maiscì cuntentu me’ paire, in tempu de gherra d’u
Carantatrei, candu mancava u tabacu. A mairegrande Manin, viendu me paire
fümasse de tütu, d’â camamila ae föglie seche de süca, a ghe l’à regalau.
Elu u l’à scapüssau fin fin, u l’à afaitau cun l’amé e l’aigavia, pe’ pöi fümàsseru tütu.
Me nona a dieva che, candu Paire Dumé u l’àva purtau, stu çigàru u pesava ina
duzéna de chiloi, candu me paire u l’à pesau, avanti de scapüssaru u l’eira növe
chiloi de menu.
Inte chela ca’ ghe semu staiti fina â famusa “Nöte d’i bengala”, d’u zügnu d’u
Carantacatru, candu ina bumba d’areuplanu a l’à meza derucà. Semu andaiti a sta
inte cae d’arrente, sereva a di inte chelu masaghin duve avura gh’é a società de
pesca spurtiva “Val Roia”..
Int’u Carantasète, semu andaiti a sta pocu distante, delongu â Marina, int’a ca’
longa, davanti â Schina d’ase, chela che avura a gh’à de fronte a “Stella Marina”. A
mairegranda a n’à lasciau int’u 1980. Nostra maire a gh’é staita fina au 1994, mi
ghe sun stau fina au 1960 e me’ frai Erminiu fina au 1962.
Enrico Malan
Feniu de stampà
Intu mese de zenà 2013
a Ventemiglia da Enricu Malan
U nostru parlà
Passa u tempu, scangia a vita,/ scangia e gente int’a çità,
ma pe’ e strade, inte biteghe / e int’e ciasse d’i paisi
senté ancu u nostru parlà./ L’é mil’ani ch’u se parla,
l’é mil’ani e u nu vö möire,/ ma savé, fa bèlu dì:
u parlà u l’é cume in arburu,/ cume in arburu d’auriva
che ti u tagli e ti u capuli,/ ma u ven turna ancù a burrì.
(da I Nenari di Renzo Villa)