Scarica pispisalla n°8 - 2011 (Pdf 8.89 MB)

Transcript

Scarica pispisalla n°8 - 2011 (Pdf 8.89 MB)
Giornaleddu de s’Assessorau
’Assessorau a sa Cultura de su Comunu de Ussaramanna
ANNU III Numùru 8 Mes’e Idas 2011
www.comune.ussaramanna.vs.it
Cari lettori, cari cittadini e cari emigrati,
considerato che il 2011 è ormai finito voglio approfittare di
questo numero di Pispisalla
ispisalla per augurare a tutti Voi,
V a nome mio, di tutta l’Amministrazione
l’Amministrazio Comunale e
della Redazione del giornale,, un Buon Natale e un Felice Anno nuovo.
Inoltre colgo l’occasione per invitarVi a partecipare a tutte le manifestazioni che il Comune di
Ussaramanna, inisieme alle varie Associazioni del paese, hanno previsto per queste
q
festività e agli
emigrati, che si troveranno lontani dal nostro paese, di tornare presto tra noi!
TIZIANO SCHIRRU
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
2
S’AMORI PO SA NATURA
Deu
eu stimu donnia
do
mata sèmini frori
ollu beni
ben a sa natura ddu intendu in su coru
A s’àcua pura cristallina
a is s’istellas birichinas
a is terrenus
ter
birdis po curri in tundu
profumada est s’armonia custu mundu
O cantu bortas ia a bolli cantai
a su celu a sa terra a su mari
a ogni èssiri
ssiri una
un imensidadi
ca stimu sa natura… est beridadi
ANTONIA PERSEU
IN CUSTU NÙMURU PODEIS LIGI:
LIGI
S’AMORI PO SA NATURA
02
PASCHIXEDDA
03
IS ARREPICADORIS DE BIDDA MIA
05
EST TEMPUS DE BINNENNAI!
08
SU VOLONTARIAU DE SA
PROTETZIONI CIVILI
10
STÒRIA DE SU VOLONTARIAU PO SA
DONATZIONI DE SU SÀNGUNI
11
DON EMILIO LIXI: UN
CONCENTRATO DI ENERGIA
12
RETZETA: PUDDA PRENA IN BRODU
15
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
PASCHIXEDDA
Paschixedda si narat in sardu, in sa chistionada
de totus, s'urtima festa de s'annu, in su
programma de is funtzionis de sa cresia. Una de
is pagus chi si faint in s'ierru, diversa de is festas
de s'istadiabi, chi si fadìant e, in parti, si faint
ancora. Cumenti scireus in donnia bidda si
festèggiat, in tempus diversus, unu santu:
Sant’uanni a Lunamatrona, Sant'Antòni in Tuibi,
Sa Gloriosa in Siddi, Santu Larentzu in
Ussaramanna,
Santa
Rosa
in
Baressa,
Sant'Austinu in Pauli e aici totu me is biddas de
acanta e de atesu. Festas chi si fadìant cun d unu
amesturu de religiosu e de civili e, candu fut festa
in d una bidda, me is atras si traballàt.
Càmbiat totu po sa festa de Paschixedda: custa
festa si faìt in donnia logu sa pròpriu dì. In custu
scritu circaus de arregordai cumenti sa
Paschixedda si bivìat e si festeggiàt me is tempus
passaus.
S’aria de sa festa cumentzàt a s'intendiri giai a is
primus de mes'e idas, candu ormai s'aringiu fut
acabau. In donnia familia si bocìat su procu e
totus si fadìant is provistas de sartitzu, de lardu e
de petza in abundantzia. Su tempus fridu e s'acua
chi proìat a totu dì e a totu noti, portàt sa genti a
cussa intimidadi de familia, agiudat meda de
s'animu profondamenti religiosu.
Sa sperantzia de custu Pipìu, che depìat nasciri
in sa Noti de cena, intràt in s'animu semplici de is
mamas, chi si birìant rapresentadas de sa Familia
de Nazareth, de Giuseppi e de Maria, chi iànt
tentu su Pipìu in cunditzionis giai peus de issas.
Is piciocheddus no birìant s’ora de fairi vacantzia
de sa scola, poita depìant fairi su Presepiu in
domu e andai a Mont'e Siddi po bitìri linna e lana
de perda po su Nascimentu chi si fadìat in cresia.
Sa dì fut totu speciali: Nonnu Vicariu donnia
annu preparàt custa tropara de piciocheddus e
ddus portàt a Monti; fut unu spassiu chi nisciunu
de issus olìa perdiri. Totus si pinnigànt in pratz'e
cresia provistus de cadinus, sarracus e fudatzas,
mentri Nonnu Vicariu cun is priorissas e su
segrestànu, cument'e cumandantis de una tropa
de sordaus, donànt is ordinis. Sa caminada po
arribai a Mont'e Siddi fut longa e, candu finìat sa
bia in susu de Palanuraxi, tocàt a passai a ogu in
3
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
4
mesu de is terras prenas, cun su lori giai nàsciu,
sartendi coras prenas de acua e mràxinis prenus
de prunixedda aresti cument’unu tallu de
crabitus! Donnia tanti Nonnu Vicariu ghetàt
cussu tzerriu chi tzacàt s'aria cument'unu tronu e
dd'intendìant fintz'a Siddi: "Viva Gesù
Bambinooo!" fut s'arrichiamu po pinnigai is chi
nci stesiànt de su tallu. Candu s'arribàt a Monti
issu donàt is compitus: a segai nais de linna po is
piciocheddus prus mannus e arrasigai sa lana de
perda de is corongius po is prus pitius. Prima de
prandi sa linna fut segada e is cadinus e is
scatedus fiànt prenus de lana de perda. Dopu
prandiu, ddui fut una scapada de libertadi po
andai a biri, is chi bolìant, sa gruta de is bandìus
chi fut in su cucuru de su monti. Sa gruta fut unu
nuraxi chi portàt unu stampu chi si podìat intrai.
Is piciocheddus prus mannus e coragiosus no
timìant de ddu intrai mancai Nonnu Vicariu no
bolessit... Su tzerriu de issu ddu intendìant
fintzas cussus chi fiànt aintru de su nuraxi e,
currendi e sartendi cumenti lepiris currulaus de
canis, totus si torrànt a pinnigai po su rientru a
bidda. Nonnu Vicariu fadìat sa conta e totus
carriendi su chi podìant torrant, parriat sa bia de
sa fromiga, chi donniuna pòrtat pesu a tira prus
mannu de issa. Benìat apustis s'ora de sa Novena
chi si fadìat a su mericeddu a tradu, sa cresia si
prenìat de piciocheddus po cantai is cantus totus
in latinu. A fortzas de cropus de canna a conca su
segrèstanu
arrennesciàt
a
cumbatiri
is
piciocheddus, candu ddus pigàt su giogu,
cantendu: "Regem venturum Dominum, venite
adoremus!". Apustis de sa Novena, benìat sa noti
de puddus cun sa Missa a mesunoti.
Paschixedda fui arribada: su Pipìeddu in mesu
de su Nascimentu, assìstiu de Giuseppi e de sa
Madonna, aintru de sa gruta de Betlemme, in
mesu de is montis prenus de brebeis pascendi e
de pastoris cun angionis a coddu. Totu, in sa
semplicidadi chi rapresentàt, chistionàt de custu
grandu avvenimentu: custu Pipìu, chi est su Fillu
de Deus, benìu po biviri in sa Terra in mesu de sa
genti, po chistionai de paxi e de amori, po binciri
totu is malis de su mundu.
Me is domixeddas poberas, prenas de genti,
mannus e pitius in custa dì santa si pretziant cun
paxi e allirghia sa pudda prena, cotta a buddiu.
Chene ddu cumprendi custa Festa fadìat intendiri
a totus prus fradis e totus, castiendi su
Nascimentu prenu de misteru, s'intendìant,
assumancu po cussas dìs, prus bonus. Is
arregallus chi bitìant a is pipìus fìànt poberus ma
bellus e agradessius: po donnia fillu unu
drucixeddu, una meba, unu mandarinu e pagu
pagu cinixu e craboni.
Oindì est totu cambiau: no si narat prus
Paschixedda, no si narat prus sa Noti de cena, no
si cantat prus Regem venturum Dominum, no si
andat prus a bitiri sa lana de perda a tallu mannu.
Ita nd’eus fatu de custu Pipìu, chi benit ancora,
chi bussat in donnia domu? Cumenti primu bolit
intrai, bolit abarrai cun nosatrus, po si portai
ancora cussa paxi e cuss'amori, chi no benint ni
cun sa discoteca, ni cun sa televisioni, ni cun is
arregallus arricus. Cantu iat essiri bellu chi si
portit unu pagu de umiltadi e de semplicidadi po
binciri sa superbia e sa solitudini chi est
crescendi donnia dì de prus.
Bona Paschixedda a totus!!!
MICHELE LILLIU
CURIOSIDADI:
Nò totus scinti chi sa cantzòni prus famosa de Paschixedda “Notte de chelu” fut scrita in sa prima
metadi de su Noicentus da Perdu Casu, vicariu de Berchidda. Notte de chelu fut nascia impari a atras
cantzònis sacras po sa Novena de su 1927.
Su testu est scritu in sardu logudoresu ma tenit calincunu fueddu italianitzau cumenti Bambinu: nò si
tratat sicuramenti de unu sbàlliu poita Perdu Casu fut unu grandu conoscidori de su logudoresu. Custu
fueddu probabilmente est intrau in sa cantzòni cumenti efetu semanticu e sonoru, unu fueddu chi oì
puru, in su sardu, si usat sceti po Gesusu.
Notte de chelu es custa d'ogni sinu
de allegria si sentit bundare,
ca in sa grutta es nadu su Bambinu
dai s'inferru pro nos liberare.
Es nadu, es nadu, es nadu su Bambinu.
Enide, enide tottus a l'ammirare,
enide a l'adorare,
enide a l'adorare, a l'amare.
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
IS ARREPICADORIS DE BIDDA MIA
Giai me is tempus remotus is campanas funt
stetias usadas po donnia tipu de comunicatzioni.
Cun sa modernidadi funt stetias acantonadas is
usàntzias antigas, narendi ca est totu moda
passada. Po fortuna, sa boxi de sa campana a dì
de oi si intendit ancora meda atesu. Sa genti de
s’edadi mia provat ancora unu sensu de
serenidadi ascurtendiddas e arrennexendu a
individuai donnia tipu de arrepicu: candu si
sonant po is coias e po is festas mannas. Is tocus
allirgus, intervallaus donnia cincu minutus, funt
s’avisu po is cerimonias religiosas. Apustis de
donnia tocu, candu nc’est prucessioni, sonant sa
campanedda pitia: fut, e est ancora, su modu po
tzerriai sa cunfraria e si narat allamendu a
cunfraria. Is campanas ant sempri fatu is
annuntzius a su populu in beni e in mali: sa genti
curriat festosa po s’eventu a su contrariu de
candu sonant po annuntziai sa tristesa, po is
avenimentus de su fogu fuiu e po atrus
avertimentus.
Sa campana est unu strumentu antigu usau de
s’omini de millennius, est stetia classificada
cumenti strumentu musicali e fait parti de is
strumentus a percussioni. Funti costruidas cun
materialis capassus de reprodusiri tantis tipus de
sonus.
Sa campana parrit chi sia nascia in Cina meda
prima de sa nascita de Gesusu ma est arribadas in
Europa da s’Imperu romanu d’Orienti pagu
prima de su VIII-IX seculu, sceti apustis nascinti
is campani bis.
Fut stetiu su Papa Stefano II, in s’otavu seculu,
chi iat fatu costruì in Santu Pedru sa turri
campanaria cun tres campanas in modu chi essit
donau boxi in totu sa citadi de Roma.
In d unu primu tempus is campanas fiant in
ferru e de forma prolungada, apustis de unu
pagheddu iant agatau sa lega giusta: cuatru partis
de arramini e una parti de stangiu.
Atras campanas, chi faint parti de sa cresia funt
is arrebas chi s’agatant in s’altari maggiori e funt
utilitzadas duranti sa liturgia de sa missa:
carateristicas e agratziadas emanant cussu
scampaniu festosu e solenni po annuntziai sa
bessida de sa missa o po sonai su Gloria.
5
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
6
Is arrebas de sa cresia de Santu Cirigu de Ussaramanna
Deu m’arregordu ancora candu babbu miu sonàt
is campanas, ddas sonàt impari a tziu Giuannicu
Butilla, poita ca de issu iat imparau. Fut unu
prexeri a ddus ascurtai candu sonaànt s’arrepicu
a cuatru campanas, su sonu de issus fut
inconfondibili.
Arrepicadoris in bidda ci ndi funt stetiu atrus
puru: tziu Tatu Malloci ddu iat fatu po tanti
tempus. In su interis iant imparau is
piciocheddus, sempiri cun sa guida de is mannus:
Aldu e Sandru Melis, fillus de tzia Tillia; Emiliu
Soddu, ca in cussu tempus fadiat su segrestanu, e
Larentzinu Mancosu, nomenau po sa bravura.
Totus cussus chi apu arregordau ant imparau giai
totus cun babbu miu e tziu Giuannicu e ant
arrepicau fintzas a is annus ‘70-‘80. Apustis, chi
po s’edadi, chi po traballu o po calisisiat motivu,
ant smitiu. Ma po fortuna ca nci fut sempri tziu
Tatu Malloci!
Poi est intrau tziu Bissenti Cabi, un atru grandu
arrepicadori. Issu ddu fadia sempiri cun praxeri,
no fadiat cumplimentus po artziai a campanibi,
sempiri in cumpangia de Emiliu Soddu. Custas
personas funt de poniri in sa memoria de
s’arrepicu a pareri miu: funt istaus grandus
arrepicadoris poita ca po sonai is campanas no
bastat sceti a portai sa fortza de tirai is funis, ma
ci ollit puru una certa maestria. Donnia sonada
depit essiri inconfondibili: sa sonada de Aldu e
de Sandru s’intendiat ca fut cumenti a sa sonada
de tziu Giuannicu.
Ma imoi deu ollu torrai a is atrus tocus: su tocu
de s’Ave Maria sonàt a is tres de su chitzi in
tempus passaus srebiat po ndi scidai is srebidoris
po appallai su ‘iù. Su segrestanu beniat
ricompensau po svolgi cussa mansioni, candu
s’arrelogiu fut in pagus brutzus!
Su tocu ‘e mesudì indicat s’ora de prandi. A su
scurigadroxu si sonàt un’atra Ave Maria, nau in
sardu su tocu de s’Angelu. Poi c’est su tocu de
s’agonia, sa spiratzioni, cumenti naraus nosu in
sardu s’annunciu de su trapassu de sa vida. In
s’ora de is interrus si sonàt s’addopiu chi est unu
sonu tristu; si fait alternendi una pichiada singola
e una a duas campanas. Candu si sonàt sa
spiratzioni, is tocus si faint segundu sa persona:
chi est omini si faint tres tocus intervallaus de
addopius, chi est femina s’indi faint sceti duus. In
su casu de cancunu pipìu si sonàt sa campanedda
pitia e si naràt s’arrepicu de s’Angelu.
Deu tengiu unu arregordu particolari de candu si
sonàt s’addopiu po sa comemoratzioni de is
mortus su 2 de Donniasanti.
In tempus passau, candu fiat pipìa deu, si sonàt
initerrotamenti po 24 oras. Babbu andàt a fairi
cumpangia a tziu Giuannicu butilla e, cun sa
scusa de sa cumpangia, addopiàt issu puru. Deu e
Maria, sorri mia, sempiri avatu avatu de babbu,
guai chi no s’ingollessit; fiaus talmenti abituadas
a artziai in campanibi chi parriaus in domu nosta.
Po totus is santus acustumàt a fairi frius, in sa
memoria mia biu ancora is fantanas de
campanibi serradas cun is istoias e una istoia
sterria terra terra in su sobariu prima de artziai a
sa scaba chi portàt a susu a s’arrelogiu. In d unu
anguleddu ci fiat su braxeri cun d una
frachetedda de fogu e Maria si lamentàt ca su
fogu de campanibi fut sempri fridu! Babbu donàt
su cambiu a tziu Giuannicu po si papai un
uncueddeddu de pani, deu e Maria giogaiaus a
pilì pilò cassula cun 5 francus e apustis de unu
pagheddu torraiaus a domu.
Torrendi a is tocus su tocu de fogu fuiu est unu
sinniali de allarmi e avisat de su perigulu. Is
incendius estivus donnia istadi si rinnovant e,
sicumenti in zona nosta s’agatant medas terras
traballadas a lori, su delinquenti circat de
distrugiri sa gratzia de Deus. Custa perou no est
una novidadi: in tempus passaus s’est connotu
fogu de at abruxiau fintzas sa maghia in s’ axroba.
Is tocus funt insistentis e assordantis in modu chi
totus intendant e currant po donai una manu de
agiudu.
Versu is annus setanta in totu sa Sardinia is
campanas funt stetias eletrificadas, su modu de
biviri est cambiau e aici puru is usantzas.
Puru in bidda nosta s’est usau custu sistema: po
s’Ave Maria, po su mesudì e po sa missa
giornaliera, sa centralina, istallada in sagrestia in
sincronia cun s’arrelogiu, scatat automaticamenti
chene manovra umana e reprodusiri unu
calisisiat tocu, de s’arrepicu a sa spiratzioni.
Certu ca iat adessiri mellus a sighìt sa traditzioni
antiga e sighìt a imparai is piciocheddus ca funt
de facili aprendimentu, e intantu iat a serbiri po
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
salvai sa traditzioni chi ormai eus perdiu.
Deu arregordu beni candu artziàt in cussa scaba
perigulosa e mabi cumbinada. S’arrelogiu beniat
atzionau cun duus pesus de pedra suspendius cun
duuas funis e collegaus a is ingranaggius po ddi
donai corda, is ingranaggius trasmitiant su
movimentu a is frecias de is oras e de is minutus.
Tra cussus chi andànt a sonai is campanas e chi
teniant su compitu de donai corda a s’arrelogiu,
ollu arregordai atras duuas personas chi ant
svolgiu unu servizìtziu importanti in cresia nosta:
is organistas tziu Giuannicu Sanna, primu, e tziu
Ninnu Melis, apustis, chi ant sonau fintzas a is
annus ‘60. Mortus issus s’organu s’est pasiau unu
paghededdu e nci at pensau don Ignazio Orrù a
ddu torrai a ponniri in usu apustis de unu bellu
traballu de restauru.
Ma pecau chi s’ominis apant lassau custas
usantzas, depiant essi torradas a valoritzai, depiat
curriri unu pagheddu prus pagu e si depiat firmai
unu pagu de prus a cadabai cumenti spuntat unu
filu de erba e cumenti sbociat unu frori. Sa
civiltadi umana at perdiu cussu puru, cumenti a
bellu a bellu seus perdendu su chistionai sa
lingua nosta e tanti atras cosas e cumenti su sonai
is campanas.
Is grandus arrepicadoris nostus oltre a s’at
lassau custa grandissima eredidadi musicali ant
trasmitiu a sa gioventudi nosta, a cussus
giovunus chi anti tentu sa volontadi, sa passioni
de sonai cussus strumentus a percussioni. Po
fortuna chi oi in bidda nosta teneus tres
giovunus, Claudio, Matteo e Emanuele, chi
gratzias a Larentzinu e a tziu Bissenti funt
sighendu a coltivai custa antiga passioni sana chi
is arrepicadoris nostus ddi s’ant lassau in donu e
apustis po trasmitiri in futuru su connotu, bantu
de is babbus nostus.
ANTONIA PERSEU
SU CAMPANONI (1645)
IS TRES CUARTAS (1645)
Su Campanoni est sa campana prus manna e est cussa chi
tocat is oras. In su brunzu si ligit:
SANCTE QUIRICE ORA PRO NOBIS A.D. MDCXXXXV
PROCURADORE IOSEPHO CADELLO
Is Tres cuartas est sa campana chi tocat sa mes’oras.
In su brunzu si ligit:
SANCTE QUIRICE ORA PRO NOBIS IS SONET VOX TUA IN
AURIBUS – VENITE ADORATE DOMINUM
SA VRIGILLIA (1639)
SA CRUFARIA (1987)
Sa Vrigillia est sa campana chi acumpangiat s’Arreppicu a
tres campanas.
In su brunzu si ligit:
ADORATE DOMINUM POPULI VENITE GENTES USSARAMANNA A.D. MDCXXXIX
Sa Crufaria est sa campana chi acumpangiat s’Arreppicu a
cuatru campanas, si usat puru po tocai sa Spiratzioni e prima
beniat usada po tzeriai a cresia sa crufaria.
Sa campana originalli si fut segada e fuit sostituida in su 1987.
In su brunzu si ligit:
S.LAURENTIO MARTIRI-THEOL ALOY.ATZEI - ANNO 1872
7
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
8
EST TEMPUS DE BINNENNAI!
Po su messaiu de is annus passaus abarràt pagu
tempus po fai bagantzas. Arraxoni teniat tziu
Basibi cun su boinaxu in tempus de axrobai. Su
piciocheddu fadendi sa muda no nci dda fadiat
prus dopu duas oras furriendi cun is bois
axrobendi trigu. Is cambas no aguantànt prus
mancu asuba de sa tella.
“Fadiau ses piciocheddu?”
“Sissi, no intendu prus is cambas.”
“Gei ti cumprendu - ddi naràt tziu Basibi - Imoi
fais una cosa: lassass is bois e pigas is bacas. As a
biri ca ti pàsias”.
Aici fut su traballu antigu de su messàiu, apena
si finiant is traballus de s'arragota de su lori e
s'allichidiant is axrobas, si boddiat su fenu po coi
su pani. Poi si cumentzàt a ghetai cancu srucu de
arìngiu e poi tocàt sa binnenna. Giai totus teniant
sa bìngia, manna o pitica chi fessit. E cumenti a
dònnia frutu de sa terra candu fut maduru andàt
portau a domu.
A diferèntzia de atrus traballus, sa binnenna dda
fadiant totus cun prexeri meda, andai a
binnennai fut cumenti a andai a si spassiai. A nai
sa beridadi fut unu traballu chi si fadiat cun pagu
pressi, sa genti fut disponìbili meda e medas
bortas po segai trinta o coranta cadinus de àxina
tra mascus e fèminas, s'agatànt me in is giuabis
de su sramentu fintzas dexi o doxi personas. Su
carru cun sa cobidina e a bortas unu stareddu
mannu, si poniat in sa conca de s'airada pronta po
dda preni de àxia.
Su traballu prus malu tocàt a su chi portàt is
cadinus a coddu prenus a cùcuru de gudronis de
àxia, peus ancora candu su carru fut atesu. Is
cadinus fatus de pètia de ollastu e canna fiant
cumenti a unu
u cobabrodu e candu s'àxia fut cota
beni scobàt su mustu apicigosu me in is pabas de
su portadori, fitzas a is nàdias. Is prus abistus
acustumànt a si poni in su coddu unu sacu
pinnigau.
“E poita portas su sacu, o Armandu?” ddi iant
domandau, “Poita ca no
o seu macu”, iat arraspustu
Armandu, ca tocàt de poeta dialetali.
Is oras passadas seghendi s'àxia totus impari
fiant praxibis meda poita si teniant modus e
tempus de chistionai e de nai calincuna brulla,
nisciunus poniat pressi, ndi boddiant po fintzas
su pibioni chi arruiat a terra, ca de su pibioni unu
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
messaiu iat arregotu 100 màrigas de binu, narànt
is meris. A segai cìncui o ses cuintalis de àxia,
bolendi si segànt in d-un'ora, in dexi personas. Su
traballu de preni sa cobidina duràt totu su
mengianu e si torràt cuntentus e prexaus a prandi
a domu. Genti meda andàt a binnennai po pagai
cuncu prexei arriciu, o po poni is cunditzionis de
ndi depi arriciri. A fini de traballu fut bellu po su
meri a preni unu scateddu de àxia a su
collaboradori e bellu fut a dd'arriciri po chi àxina
no ndi teniat. A su merì cumentzàt su traballu de
acracangiai s'àxina in sa cobidina e abellu abellu
a scobai su mustu chi beniat portau a sa carrada,
cun d-unu strexu chi pigàt doxi litrus e mesu,
ònnia duus fadiat una màriga, chi currispundiat a
cincuanta litrus.
Sa misura de sa carrada fut connota po carrada
de cuatru màrigas, de dexi màrigas, de otu, de
doxi e no de de 200 litrus, 400 litrus. Is misuras
si ripetiant mancai si connoscessit sa mesura de
sa carrada.
S'acracangiadura de s'àxina dda fadiant fai a is
piciocheddus chi no si fadiant pagai, po si
sciacuai is carronis, is cambas, a bortas prenas de
sodri, me in su scovibi e in su mustu, chi arribàt
fintzas a is mudandas.
Faddoni amesturau a sa scova beniat ghetau a sa
prentza po beni prentzau sentza pressi, tirendi
ònnia tantu sa stanga chi giràt su fusu de ferru
cun d una corona de ghisa de istampus chi
arriciant sa craixedda po poderai frima sa
prentzada. Su tric-trac de is crais si fadiat sèmpiri
prus lentu po càusa de sa stringidura de s'anatza.
A bortas custa stringidura si portàt a unu puntu
chi bogàt a istìddiu a istìddiu. S'anatza acudiat a
furriai a colori e a cumentzai sa buddidura aintru
de sa prentza. Totu po ndi ddi spremi cussus
duus litrus de mustu cumenti e chi fessit mexina.
Po ndi segai s'àxina de unu moi de terra si
binnennàt a su mancu dexi diis. Ca fut in cursu sa
binnenna no amancànt is sinnalis, bastàt a passai
in funtanedda, ca ddui fut una funtana pùblica e
una pratza manna, chi si preniat de carradas po
amoddiai e po sciacuai. Custu cumentzàt prima
de sa binnenna e duràt po totu su mesi de lodami.
A sa fini de sa binnenna currant is notitzias:
“Binu meda eis fatu?” 30 màrigas, 40 màrigas, 60
màrigas. Fintzas a 100 màrigas is massaius
mannus, 10-20 cussus piticus e nudda cussus chi
no teniant bìngia.
Finida chi fessit sa binnenna in totu is vàrias
zonas de bìngia, ònnia castiadori finiat su tempus
de càstiu, cumentzàt sa spassiadura. In cussu
tempus sa genti chi bìngia no ndi teniat bessiat a
circai in is nuus de is follas de sramentu
calincunu gudroni pèrdiu e su scrichilloni chi
medas mancu ndi segànt pueta ancora cruu.
Cussus chi no castiànt oràriu a forza de girai
arrannesciant fintzas a si fai una carradedda de
binu de su scrichilloni. Poita fut sighida cun
prexeri sa binnenna, unu motivu ddui fut: su binu
in cussu tempus oliat nai alimentatzioni, oliat nai
cumbidu, oliat nai festa, cumpangia, alligria,
prexu, a bortas oliat nai imbriagadura, brulla,
spàssiu, calincuna borta cetu. Oliat nai incontru
cun sa genti, a bortas prexu in famìllia, a bortas
problemas mannus, calincuna borta cunfortu po
scaresci cosas malas. No totu su binu chi si fadiat
bessiat bonu, candu s'annada fut mala si fadiat su
piriciou. Fut su binu chi si podiat bufai sùbitu po
primu, no sèmpiri si teniat su binu de s'annu a
s'atru e sa passièntzia po abetai chi fessit prontu
su nou no bastàt. Su piriciou si fadiat torrendi a
prentzai s'anatza lassada buddiri una dii o duas
cun d-una pariga de cracidas de àcua po ddi fai
pigai a su mancu su fragu de su binu. Custu però
bastàt po no bufai su binu nou ancora buddendi e
truu de fexi.
MICHELE LILLIU
9
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
10
SU VOLONTARIAU DE SA PROTETZIONI CIVILI
Sa Protetzioni Civili Valenza Marmilla de
Ussaramanna rapresentat ormai una realidadi de
volontariau in sa zona de Marmilla e in totu su
Campidanu de Mesu. Imoi est istau puru firmau
s’acordiu po duus annus fra su Segretariu
Generali de sa Provincia Aldo Cappai e su
Presidenti de sa Protetzioni Civili Valenza
Marmilla Alessandro Zedda. Sa conventzioni
consistit de poniri a dispositzioni de sa Provincia
ominis e metzus po s’atividadi in su territoriu.
Ma s’associatzioni no traballa sceti in sa
Provincia de Seddori, anda puru in atrus logus:
eus donau su contributu cosa nostu po sa Sagra
de sa Mendua in Baressa, eus collaborau in Sini
po sa gara de is giogus antigas cun protagonistas
is pipìus de medas biddas. In Curcuris eus donau
una manu de agiudu a is guardias municipalis. Sa
collaboratzioni de s’Associatzioni est stetia
aggradessia puru po sa Marcia de sa Paxi, innoi
nci fut sa partecipatzioni de varias autoridadis
religiosas, politicas e militaris.
In bidda nosta seus istaus sempiri a dispositzioni
po donnia eventuali manifestatzioni: Sbiriguda
chi est sa festa de is giovunus, Santu Larentzu, sa
rassegna teatrali de sa Compagnia Marmilla.
Occannu, su 5 de gennaxu, eus inaugurau torra
s’annu de volontariau cun sa Festa de s’antzianu
in bidda nosta.
In su mesi de friaxu eus agiudau po sa Festa de
su mobadiu de sa Diocesi de Abas-Terralba chi
s’est svolgia in Baressa. Su 26 de friaxu seus
istaus invitaus po donai unu agiudu me is biddas
innoi acanta po su giru ciclisticu de Sardinnia, e
is primus de martzu a su carnovali de
Sant’Auingiu, a su Samassesu e su Guspinesu, po
finì a fairi sa serrada in Seddori.
In su mesi de abribi is sòtzius de bona volontadi
ant incumetzau su cursu po s’antincendiu,
organitzau a Biddaxidru de sa Protezioni Civili
Regionali, in modu chi potzant tenniri una
grandu esperièntzia e potzant fairi su traballu
insoru cun prus serenidadi e orgolliosus de ndi
podi salvai su territoriu cosa nostu e de su
circondariu.
Cun grandu spiritu de umanidadi is sòtzius ant
afrontau su grandu problema de s’emigratzioni
arregollendu bistiris e donendu una pretziosa
manu de agiudu a cussus pobaritus chi ant depiu
lassai sa terra insoru po circai unu pagu de
libertadi e serenidadi chi d’est mancada.
De s’Associatzioni faint parti medas iscritus, su
prus giovunus cun tanta bona volontadi e spiritu
de collaborazioni e sacrifitziu, sempri prontus a
s’agiudai in calisisiat evenienza, fadendi onori a
sa bidda de Ussaramanna.
ANTONIA PERSEU
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
STÒRIA DE SU VOLONTARIAU PO SA DONATZIONI DE SU SÀNGUNI
Intra is assòtzius de volontariau chi s’agatant in
is biddas de Marmidda Valenza, su de is chi
donant su sànguni est unu de is prus de importu
po sa genti, prus de totu po is chi tenint a coru sa
saludi de is malàdius de anemia mediterrànea e
de is chi depint essi operaus.
Is volontàrius chi faint parti a s’AVIS
s’A
si
impènniant a donai fatu fatu unu pagu de su
sànguni insoru (unus 400 gramus) po
solidariedadi cun is personas chi ndi tenint
abisòngiu. Intra una donatzioni e s’atra depit
passai a su mancu 90 diis.
In Siddi, in su 1991, unas cantu personis iant
fundau s’AVIS cumunali. Cun su tempus su
grupixeddu est crèsciu, ca s’at aciuntu atra genti.
A pustis de annus meda però est bessiu a pillu
s’abisòngiu de unu ricàmbiu de is fortzas de is
donadoris. Is sòtzius mannus, po arrexonis
diversas (malaidias, su de nci ai passau su lìmiti
de edadi de 65 annus ecc.), ant dèpiu lassai e
tocat a ddus cambiai imoi cun atras fortzas
friscas, prus de totu cun giòvunus. Po custa
arrexoni seus circhendi de amanniai s’assòtziu
aberrendiddu a atras biddas acanta puru,
circhendi sòtzius nous.
In Pauli Arbarei eus agatau genti meda,
disponibili a intrai cun prexeri, e a pustis de unus
cantu annus de volontariau, pròpiu ocannu eus
cambiau su nòmini e su statutu de s’AVIS
s’A
Comunali de Siddi in “AVIS
“A
Comunali de SiddiPauli Arbarei”. Ma sigumenti ca sa punna nosta
est de sighiri a cresci, poita ca nc’at sèmpiri prus
abisòngiu de sànguni, e tenendi contu ca seus
biddas piticas, tocat a circai a atras personas chi
tèngiant prexeri
rexeri de agiudai donendi su sànguni e
e intrendi a fai parti a s’assòtziu cumenti a sòtzius
e ponendisì diacòrdiu po cambiai su nòmini de
s’assòtziu in “AVIS Comunali de Siddi - Pauli
Arbarei - Ussaramanna”. Sa punna principali de
custu assòtziu est difatis
difat sa de fai cresci is
donadoris po arragolli sèmpiri prus sànguni, chi
in Sardìnnia, po mala sorti nosta, serbit meda po
is maladius de talassemia.
Cun sa bidda de Ussaramanna si seus sèmpiri
agataus beni e speraus de agatai genti de bona
voluntadi po fai cresci su spìritu de solidariedadi,
s’amicìtzia e s’arregorta de sànguni puru, ca
s’abisòngiu est meda.
PIETRO ARU
Presidenti
nti de s’AVIS cumunali de Siddi-Pauli
Siddi
Arbarei
11
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
12
DON EMILIO LIXI: UN CONCENTRATO DI ENERGIA
ENERG
Don Lixi in posa per una foto con la “sua” squadra prima di una partita sul campo di Cucuau
Cu
Quando ormai mancava un mesetto alla sua
partenza, Don Secchi ci disse in confidenza che il
suo successore era molto più bravo di lui specie
in campo musicale e sportivo; però malgrado le
nostre insistenze non si lasciò mai scappare il
nome!
A don Michele Pinna venne dato l’incarico di
preparare e organizzare i due saluti:
saluti di addio per
don Secchi e di benvenuto per il nuovo parroco,
interi pomeriggi dedicati a studiare le parti delle
recite e alla preparazione dei canti.
In tale occasione don Pinna ci fece capire che il
nuovo parroco era uno che suonava molto bene
l’organo, che era molto vicino ai giovani e che era
originario di San Gavino.
Tra gli altri canti preparati per la sua accoglienza
cee n’era uno che sembrava proprio lo specchio
fedele della personalità di don Emilio Lixi.
Ricordo ancora oggi perfettamente uno degli
stornelli cantati in suo onore “puddas
apprabaxiadas e canis izzabendi, fuei ca don
Lixi a macchin’e passendi”:: in realtà don Emilio
Lixi era un provetto pilota.
Don Emilio con il suo spirito giovanile, il
carattere gioviale e aperto e soprattutto con il suo
sorriso e la sua affabilità attirava tutti a se e credo
che, nei suoi quattro anni in mezzo a noi, abbia
conquistato tanta stima e poche avversioni.
La porta del suo ufficio era sempre aperta,
aperta si può
dire ventiquattro ore al giorno: quello era il suo
laboratorio e la sua officina per svolgere il suo
mandato di parroco e il suo apostolato.
Ancor prima di arrivare, si parlava di lui come di
un ottimo musicista e di un accanito sportivo. Già
in seminario aveva scritto e musicato alcuni canti
sacri, da sacerdote divenne l’organista ufficiale
della diocesi e nello svolgere le mansioni di
viceparroco evidenziò le sue doti di
d insegnante di
musica e di organista, dando vita, nelle
parrocchie in cui ha svolto il suo ministero, a un
piccolo coro.
Era uno sportivo nel senso più decoubertiniano
del termine cioè “l’importante è partecipare” e
“vinca il migliore”, non era un accanito
accani tifoso di
una squadra in particolare ma seguiva tutto lo
sport in genere.
Con queste credenziali nell’ottobre del 1965 fece
il suo ingresso a Ussaramanna.
La Chiesa in quegli anni era un po’ in movimento
per la spinta del Concilio Vaticano II che doveva
introdurre una trasformazione radicale negli usi e
costumi delle chiese e comunità locali: noi
vedemmo subito, direi quasi in anteprima, alcune
novità, come per esempio l’esecuzione di alcune
parti della messa cantate in italiano ma anche
sistemato a lato dell’altare che intona, suona,
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
l’originalità di vedere il celebrante che, in
paramenti sacri, siede dietro all’armonium, canta
e trascina nel canto tutta l’assemblea in occasione
della novena di Natale da lui personalmente
tradotta in italiano e quindi comprensibile a tutti.
Nessuno poteva tirarsi indietro con la scusa di
cantare qualcosa di cui non capiva il significato.
Già da qualche tempo un gruppo di giovani si
riuniva per fare musica molto alla buona, tanta
volontà ma pochi risultati. Sfruttando questa
piccola base di partenza don Lixi radunò questi
cinque aspiranti musicisti dando origine a Gli
Ussari e cercò di educarli alla musica. Quasi in
contemporanea si formò anche un altro gruppo
che si dedicò al teatro ed in particolare alla
commedia dialettale sarda.
Di lì a poco nacque la Festa degli Ussarini
canterini alla quale, negli anni, parteciparono
tutti i bambini e le bambine del paese, senza
esclusioni o preclusioni di sorta, don Emilio con
la sua pazienza era capacissimo nel prepararli a
dovere ed era in grado di farlo salire sul palco per
eseguire il pezzo; la sua volontà nell’ambire alla
meta era eccezionale, prove dietro prove che
duravano anche un mese per raggiungere la
perfezione e il risultato era garantito.
Con il gruppo degli Ussari poi si andò in molte
parrocchie e oratori per presentare i nostri pezzi
ma anche per accompagnare le voci locali.
Con i soldi delle trasferte nelle altre parrocchie e
degli spettacoli fatti in casa vennero acquistati
l’organo, l’amplificazione e una chitarra ritmica,
cose che, in quel periodo costavano una cifra ed
io penso che la maggior parte della spesa l’abbia
coperta di tasca propria o che li abbia avuti da
qualche donatore.
Per scrivere le partiture, utilizzava delle
registrazioni fatte sul suo Geloso dove riversava
tutta la musica possibile e immaginabile e che
solo lui poteva maneggiare: ne era gelosissimo.
Un brutto giorno ebbe un incidente domestico, si
fratturò una gamba e dovette stare qualche
giorno in ospedale, lui non si perse d’animo e
impiegò le tante ore libere a scrivere musica: alla
fine della degenza la stesura della Messa Italica
ovvero la sua messa in italiano, a tre voci dispari,
era terminata e venne eseguita alla prima festa.
L’anno prima c’era stato un precedente: il rientro
di San Lorenzo venne salutato con alcuni pezzi
della Messa beat eseguita in piazza di chiesa tra
lo stupore generale e lo scalpore di una messa
eseguita in maniera originale cioè con i canti
accompagnati da un organo, tre chitarre, una
batteria e alcune voci.
Per dare a tutti una discreta preparazione
musicale tenne presso i locali della scuola media
anche un corso di musica al quale tutti i ragazzi
vennero invitati a partecipare.
Era Assistente diocesano allo sport e in quanto
tale tenne a battesimo a San Gavino la sede
zonale del Centro Sportivo Italiano, venendo in
paese mantenne la carica e dopo circa due anni
istituì a Ussaramanna il sottocentro zonale.
Le squadre dei pulcini, dei giovanissimi, degli
allievi, degli juniores e dei seniores, nate nel
periodo di don Secchi, partecipavano ai relativi
tornei, e nacquero inoltre quelle dell’atletica
leggera (corsa campestre) e del tennis tavolo:
come in campo canoro don Emilio desiderava che
tutti cantassero così in quello sportivo, il suo
sogno era che tutti facessero attività sportiva
senza badare troppo al risultato finale. Penso che
in quegli anni i ragazzi dagli undici ai vent’anni
fossero quasi tutti impegnati nello sport, ai nostri
livelli si intende!
In quel periodo venne organizzata in paese anche
una scuola per arbitri di calcio con risultati
apprezzabili. Mi piace ricordare che gli
spostamenti degli arbitri avvenivano sulla famosa
Bianchina che don Lixi aveva regalato al C.S.I. e
che si raccontava avesse trasportato ben più delle
quattro persone consentite.
Là dove sorgeva la vecchia casa parrocchiale
venne edificato l’asilo che veniva utilizzato anche
per le prove del complessino e degli attori, a
seguire nel salone venne organizzata, con
cadenza domenicale, la proiezione di un film
adatto ai bambini e alle famiglie in genere: la
pellicola veniva prelevata dalle Paoline e con una
modica cifra si poteva garantire, a chi lo
desiderava, uno spettacolo pulito.
Talvolta veniva noleggiata una pellicola adatta
per un cineforum e quindi rivolto, con discreto
successo, ai giovani.
Don Emilio non era un grande oratore ma era di
facile penna e aveva un’ottima padronanza della
13
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
14
lingua italiana e ne ebbi la conferma quando si
realizzò il giornalino: Il Faro era un concentrato
di notizie locali realizzato in assoluta economia in
quanto tutto veniva pensato, scritto, corretto e
ciclostilato nel suo ufficio con massima cura, poi
impaginato e spedito a tutti gli
li emigrati del paese
o venduto per una cifra simbolica in parrocchia
per ammortizzare
rtizzare le spese di esercizio.
Il giornale, oltre al saluto del parroco, all’articolo
sulla storia della parrocchia di don Ignazio e ai
disegni di Dante, riportava notizie di sport locale,
la storia degli Ussari,, notizie varie e barzellette.
L’omelia di don Lixi era breve, essenziale e
concreta, esprimeva i concetti in maniera concisa
ma efficace cosicché nessuno si annoiava come
spesso capitava quando
do il predicatore superava i
30-40
40 minuti, specie in occasione delle grandi
feste.
Aveva un carattere bonario, sempre allegro, in
quattro anni non ricordo di averlo visto una volta
alterato per qualcosa o contro qualcuno. Mi
colpiva, e ancora oggi lo racconto con una certa
meraviglia, il fatto che, finita la messa cantata e
tolti i paramenti sacri, usciva subito in piazza di
chiesa e si univa ai gruppetti di persone per
ridere e scherzare con tutti in particolare con gli
anziani.
Quando ci confidò che sarebbe andato via per
arruolarsi come cappellano militare per noi fu un
duro colpo
o pari a quello di quattro anni prima
quando venne trasferito don Secchi.
L’ho incontrato, qualche anno dopo da militare e
ho avuto occasione di parlare con amici suoi e
miei, ufficiali, sottufficiali
ficiali e familiari di militari
che in coro unanime hanno definito
inito don Emilio
una potenza della natura, diverso da tutti gli altri,
semplice, buono, affabile, aperto, accessibile e
disponibile per tutti, per ogni esigenza ed in
i
qualunque ora della giornata.
Un uomo pieno di energia che oggi non è più
autonomo e che deve stare a letto o sulla sedia a
rotelle: chi può, va a fargli visita per ricordare
insieme un passato felice che nessuno può
dimenticare.
ARMANDO GARAU
La copertina di uno dei primi numeri de Il Faro
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
PUDDA PRENA IN BRODU
1 pudda giovunedda;
250 gr de petza macinada o petza ‘e sartitzu;
2 ous;
1 tassa de binu biancu;
1 farrancada de nuxi scroxiada;
1 farrancada de pabassa;
70 gr de pani tratau;
2 pipadras;
Perdusèmini;
Sabi.
Po su brudu:
Tzipiri;
Carotas;
Tamatas;
Cibuddas;
Sabi.
Po serbiri:
Follas de murta.
Spinniei e seghei a sa pudda tzugu e peis, tireindi su matzàmini e apustis abruschieidda beni e
sciacueidda.
Po s’arraprenu seghei a piticu perdusèmini e pipadra e amestureiddus cun sa petza macinada o petza ‘e
sartitzu (e, a chi praxint, cun is figau, coru e prumonis segaus a piticu). Aciungei ous, nuxis, pabassa,
pani tratau, binu biancu e unu pagheddu de sabi. S’arraprenu no depit essiri tropu moddi.
Arraprenei sa pudda e cosida beni cun agu e fiu.
Fadei budiri sa pudda in d’una cassarola prena de acua cund’unu pagheddu de sabi. Ponei in s’acua puru
calincuna tamata, carota, apiu e cibudda intrena, aciungei puru unu pagheddu de tzipiri. Fadei coiri
assumancu po una ora e mesu (chi est pudda manna duas puru!) e apustis poneidda a sfridai cun follas
de murta.
Aberei sa pudda e tireindi s’arraprenu po d’afitai, apustis seghei sa pudda.
Bonu apetitu a totus!!!
15
Pispisalla Soramannesa
Racconti di vita paesana
16
Un ringraziamento a tutti coloro che hanno collaborato per la riuscita di questo numero:
Veronica Atzei ;
Federica Lazzati;
Antonia Perseu;
Marina Serra;
Pietro Aru
Armando Garau;
Michele Lilliu;
Tiziano Schirru;
Claudio Zedda.
E ci auguriamo che presto qualcun altro si voglia unire alla Redazione di questo giornale!

Documenti analoghi

e sa furriada de Palabanda

e sa furriada de Palabanda custus no si podit fueddai de pòpulu. Custu progetu ponit impari e cuncordat custus duus elementus e no est po de badas chi su Comunu de Sàrdara at postu aintru de su programa cosa sua s’avaloramen...

Dettagli

12-22 - La Gazzetta del Medio Campidano

12-22 - La Gazzetta del Medio Campidano finanziamenti finalizzati ad investimenti nel territorio. Nel suo intervento il direttore del Gal Antonello Ecca ha parlato del nuovo bando di accesso per i Gal. La dotazione finanziaria del bando ...

Dettagli

VOCABULÀRIU - Antoninu Rubattu

VOCABULÀRIU - Antoninu Rubattu su mundu sena ‘e fundu duus sa luna sena ‘e fortuna tres tziu Steri sena ‘e meri cuattru su gattu sena ‘e coa cincu unu maistu

Dettagli

2005 - Ichnussa, la biblioteca digitale della poesia sarda

2005 - Ichnussa, la biblioteca digitale della poesia sarda a destruire ’enimos a sa terra sos barbaros istintos de sa gherra». Est’arrividu in d’un’istrana “sfera” dae un’estrema regione galattica. Hat una funzione automatica pro mesu ‘e una grande tastier...

Dettagli